Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Η Γέννηση του Χριστού. Τοιχογραφία του Φώτη Κόντογλου,  παρεκκλήσιο Αγίας Ειρήνης,

Οικ. Πεσμαζόγλου,  Κηφισιά, 1938.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία κράτησε την παράδοση της αγιογραφικής τέχνης, διατηρώντας τον πνευματικό χαρακτήρα της. Σύμφωνα με τον Φώτη Κόντογλου, «η Γέννηση του Χριστού αποδίδεται στα βυζαντινά εικονίσματα με την πνευματική αγιότητα που είναι ιστορημένη μέσα στο Ευαγγέλιο. Δηλαδή παριστάνεται σαν μυστήριο, χωρίς επιτηδευμένα στολίσματα» Ο Κόντογλου επισημαίνει την ιδιαιτερότητα αυτής της τέχνης: «Η βυζαντινή ορθόδοξη αγιογραφία δεν είναι απλά μια “τέχνη”, είναι ιερή τέχνη. Δεν είναι απλή “ζωγραφική”, είναι θεολογία και προσδοκία σωτηρίας. Δεν είναι “στολίδι”, είναι συνάντηση με το θείο, υπέρβαση, παρηγοριά και ανάπαυση της ψυχής». Για τον λόγο αυτό, ο χαρακτήρας της είναι σεμνός και κατανυκτικός, με πνευματικό κάλλος. Τα άγια πρόσωπα εικονίζονται “εν αφθαρσία”. Η εικόνα διατηρεί τα ιστορικά στοιχεία και το ιστορικό πλαίσιο, αλλά δεν δεσμεύεται από αυτά, ενώ καταργείται η προοπτική και οι σκιές. Όλα είναι φωτεινά και ευδιάκριτα, επειδή φωτίζονται πνευματικά. 

Ο σημαντικότερος αγιογράφος της εποχής, ο Φώτης Κόντογλου φιλοτέχνησε ωραίες εικόνες της Γέννησης. Στις τοιχογραφίες αυτές είναι φανερή η επίδραση που δέχθηκε ο Κόντογλου από τις τοιχογραφίες των μονών ή των ναών του Μυστρά, που χρονολογούνται από τον 14ο αιώνα. Ο Κόντογλου ακολούθησε στις τοιχογραφίες του τον τύπο της Γεννήσεως όπως στους βυζαντινούς. Ο ίδιος την περιγράφει ως ακολούθως:

«Στη μέση στέκεται ένα σπήλαιο σαν από κρουστάλινα βράχια περισκεπασμένο. Μέσα στο μαύρο άνοιγμά του είναι μια φάτνη και μέσα βρίσκεται ένα μωρό φασκιωμένο, ο Χριστός, κι από πάνω του τον αχνίζουνε με το χνώτο τους ένα βόδι κ’ ένα γαϊδούρι είτε άλογο. Η Παναγία είναι ξαπλωμένη πλάγι στο τέκνο της απάνω σ’ ένα στρωσίδι, όπως συνηθίζουνε στην Ανατολή. Στο απάνω μέρος, είναι χορός Αγγέλων σε στάση δεήσεως, ενώ από τ’ αριστερά ένας άλλος άγγελος με φτερά ανοιχτά, μιλά με τους τσομπάνηδες σαν να τους λέγει τη χαροποιά την είδηση. Στο κάτω , από τα δεξιά, παριστάνεται ο γέρο Ιωσήφ καθισμένος σ’ ένα κοτρόνι και συλλογίζεται με το κεφάλι ακουμπισμένο στο χέρι του. Μπροστά του στέκεται ένας γέρος τσομπάνης ακουμπισμένος στο ραβδί του, ντυμένος με προβιά, και του μιλά σα να θέλει να τον παρηγορήσει. Στα αριστερά είναι καθισμένη μία γρηά που βαστά στην αγκαλιά της το νεογέννητο γυμνό, και δοκιμάζει με το χέρι της το ζεστό νερό μέσα σε μια κολυμπήθρα, ενώ μία μικρή χωριατοπούλα ρίχνει νερό για να κολυμπήσουνε το μωρό. Γύρω τους κι’ απάνω στις ραχούλες βοσκάνε πρόβατα, ενώ φαίνουνται μέσα στα βουνά οι τρεις μάγοι καβαλλικεμένοι στ’ άλογα».

Χάρη στον Κόντογλου καλλιεργήθηκε ένα κλίμα αναβίωσης της βυζαντινής αγιογραφίας, καθώς συνέχισε, σε αυστηρό ύφος, τη μεταβυζαντινή παράδοση, χωρίς αποκλίσεις. Με τους μαθητές του δημιούργησε μεγάλο αριθμό εικόνων κι έντυσε με τοιχογραφίες του δεκαπέντε περίπου ναούς. Ο Κόντογλου είχε πολλούς μαθητές, μεταξύ αυτών και δύο κορυφαίους ζωγράφους, τον Γιάννη Τσαρούχη και τον Νίκο Εγγονόπουλο, που ανήκουν στην καλλιτεχνική Γενιά του 1930. Ο Εγγονόπουλος γράφει για τον Κόντογλου: «Ήταν ένας μεγάλος δάσκαλος Ελληνισμού και Βυζαντινής ζωγραφικής. Η Βυζαντινή ζωγραφική, σε τελευταία ανάλυση, είναι η Ελληνική ζωγραφική».

Ελ Γκρέκο (Δομήνικος Θεοτοκόπουλος) : Η Γέννηση.

Το  παραπάνω έργο τέχνης  είναι δημιουργία του Ελ Γκρέκο, ενός καλλιτέχνη με επιρροή του κινήματος του Μανιερισμού, που εμφανίστηκε κατά την Ύστερη Αναγέννηση. Το έργο δημιουργήθηκε περίπου το 1604 στην Ισπανία και απεικονίζει μια θρησκευτική σκηνή, που ήταν ένα κοινό είδος της εποχής. Ήταν ένας από τους πέντε πίνακες ζωγραφικής για τον ψηλό βωμό του Santuario de Nuestra Señora de la Caridad στο Illescas του Τολέδο. Το μέσο που χρησιμοποιήθηκε γι’ αυτό το κομμάτι είναι λάδι σε καμβά, απεικονίζοντας την αριστοτεχνική χρήση του χρώματος και της φόρμας του Ελ Γκρέκο που χαρακτηρίζει την καλλιτεχνική εξερεύνηση της εποχής.

Στο έργο τέχνης, το επίκεντρο είναι η φιγούρα του βρέφους Ιησού, τοποθετημένη στο κέντρο και τυλιγμένη σε ένα φωτεινό λευκό ύφασμα που τραβάει το μάτι ανάμεσα στους πιο σκούρους τόνους. Αριστερά, η Παναγία απεικονίζεται με ένα απαλά φωτισμένο πρόσωπο που εκφράζει μια αίσθηση γαλήνιας μητρότητας, με τα ρούχα της να ρέουν σε έναν πλούσιο συνδυασμό κόκκινων και ροζ αποχρώσεων. Στα δεξιά, ο Άγιος Ιωσήφ απεικονίζεται με τα χέρια του να χειρονομούν εκφραστικά, η φιγούρα του σκιάζεται, αλλά φωτίζεται εκεί όπου η μορφή του συναντά το θείο φως, τονίζοντας τον ρόλο του στη σκηνή. Η συνολική σύνθεση είναι αξιοσημείωτη για τη δραματική χρήση του chiaroscuro, μιας τεχνικής που, όπως έχουμε σχολιάσει παλαιότερα στο μάθημά μας,  ενισχύει την πνευματική ατμόσφαιρα μέσα από έντονες αντιθέσεις φωτός και σκότους. Ο πίνακας αποδίδεται με μακρόστενες φιγούρες και υπερβολικές φόρμες, που αποτελούν χαρακτηριστικά του μανιεριστικού ρυθμού, με τις άγιες μορφές να απεικονίζονται με έναν αιθέριο τρόπο που ξεφεύγει από τον αυστηρό νατουραλισμό. Η οικεία, συναισθηματική αναπαράσταση αυτού του ιερού γεγονότος αναδεικνύει το μοναδικό στυλ του Ελ Γκρέκο - την ικανότητά του να εμποτίζει τις μορφές του με μια ουράνια παρουσία, ενώ ταυτόχρονα τις γειώνει σε μια στιγμή τρυφερής ανθρώπινης σύνδεσης.

Ελ Γκρέκο (Δομήνικος Θεοτοκόπουλος) : Η Προσκύνηση των Ποιμένων (1612-4).

Πρόκειται για πίνακα με παραδοσιακό θέμα που ζωγραφίστηκε τον τελευταίο χρόνο της ζωής του Ελ Γκρέκο. Ο πίνακας είναι το έργο που ο καλλιτέχνης έφτιαξε για να κρεμαστεί πάνω από τον δικό του τάφο στο μοναστήρι του Άγιου Δομίνικο ελ ​​Αντίγκουο, στο Τολέδο. Η υπογραφή του, στα ελληνικά, φαίνεται στην κάτω γωνία. Τα λείψανα του Ελ Γκρέκο μεταφέρθηκαν σε άλλη εκκλησία μετά από λίγα χρόνια, αλλά ο πίνακας παρέμεινε στον Άγιο Δομίνικο μέχρι τον 20ο αιώνα. Ο πίνακας βρίσκεται τώρα στο Μουσείο ντελ Πράδο (Museo del Prado) της Μαδρίτης και μπορεί να θεωρηθεί το τελευταίο έργο του καλλιτέχνη, πριν από το θάνατό του, στις 7 Απριλίου 1614.

Αυτή η νυχτερινή σκηνή τοποθετείται σε έναν στενό, ακανόνιστο χώρο - ένα είδος σπηλαίου με ένα αετωματικό άνοιγμα στην πλάτη, που αποτελείται από δύο ημικυκλικές καμάρες. Η Μαρία κρατά τον νεογέννητο Γιο της γυμνό στην αγκαλιά της, ενώ ο Άγιος Ιωσήφ και τρεις βοσκοί τους περιβάλλουν, εκφράζοντας τη θερμή τους αφοσίωση στο Θείο Βρέφος. Ένα γονατισμένο βόδι επίσης κοιτάζει το μωρό. Η συνθετική έλλειψη κλείνεται στην κορυφή από μια ομάδα αγγέλων πολύ κοντά στην Αγία Οικογένεια. Εκφράζουν τη χαρά του Ουρανού για τη γέννηση του Λυτρωτή, φέροντας την επιγραφή  GLORIA IN EXCELSIS DEO ET IN TERRA PAX HOMINIBUS. - ΔΟΞΑ ΕΝ ΥΨΙΣΤΟΙΣ ΘΕΩ ΚΑΙ ΕΠΙ ΓΗΣ ΕΙΡΗΝΗ, ΕΝ ΑΝΘΡΩΠΟΙΣ ΕΥΔΟΚΙΑ.

Η ακραία παραμόρφωση του σώματος χαρακτηρίζει την «Προσκύνηση των Ποιμένων» όπως όλους τους τελευταίους πίνακες του Ελ Γκρέκο. Το Θείο Βρέφος φαίνεται να εκπέμπει ένα φως που λούζει τα πρόσωπα των ξυπόλητων βοσκών που έχουν συγκεντρωθεί για να αποτίσουν φόρο τιμής στη θαυματουργή Γέννησή Του, της Παναγίας, του Αγίου Ιωσήφ και της ομάδας αγγέλων που σχηματίζουν ένα είδος ουράνιου θόλου. Η ομάδα των αγγέλων που αιωρείται πάνω από τη σκηνή, μπορεί να μοιάζει με το τμήμα που λείπει από τον πίνακα του Γκρέκο «Το Άνοιγμα της Πέμπτης Σφραγίδας».  Μια ρυθμική ενέργεια ζωντανεύει τη ζωγραφική, που εκφράζεται στις χορευτικές κινήσεις των μορφών. Το όψιμο αυτό έργο του Ελ Γκρέκο χαρακτηρίζεται από μια τάση προς την αφαίρεση και τη σχεδόν χορευτική, ανήσυχη κίνηση που ζωντανεύει τη ζωγραφική επιφάνεια, ενώ παράλληλα εξυπηρετεί την αφήγησή του. Εδώ, οι ζωηρές χειρονομίες των βοσκών δείχνουν τον ενθουσιασμό τους για τη γέννηση του Χριστού. Οι εντυπωσιακές αντιθέσεις μεταξύ φωτεινών και σκοτεινών αποσπασμάτων ενισχύουν την αίσθηση του δράματος.

Φεντερίκο Μπαρότσι: Η Γέννηση (1597). Ελαιογραφία σε καμβά, Μουσείο ντελ Πράδο, Μαδρίτη.

Από όλες τις πολλές χιλιάδες σκηνές της Γέννησης στη δυτική τέχνη, αυτή είναι από τις πιο τρυφερά μητρικές. Η Μαρία γονατίζει ταπεινά μπροστά στο Θείο Βρέφος της, αλλά είναι εξίσου γεμάτη αγάπη για το νεογέννητο μωρό της. Μητέρα και παιδί κοιτάζονται στα μάτια και η όλη σύνθεση τονίζει τον αμοιβαίο δεσμό τους. Η τέχνη του Μπαρότσι, μέχρι πρόσφατα ενός από τους πιο παραγνωρισμένους Ιταλούς δασκάλους, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στις γυναίκες κατά τη διάρκεια της ζωής του και δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί από αυτή τη Γέννηση, στην οποία το λαμπερό βρέφος φωτίζει το εξαιρετικά στοργικό πρόσωπο της Μαρίας.

Η ατμόσφαιρα της σκηνής είναι οικεία. Ο ζωγράφος χρησιμοποιεί ζεστούς παστέλ τόνους και, όπως σε άλλους πίνακες, συνήθως δίνει μεγάλη προσοχή στην απεικόνιση των χεριών. Η διαγώνια δομημένη σύνθεσή του είναι ασυνήθιστη για το θέμα.

Σε έναν στάβλο με παρέα έναν γάιδαρο και ένα βόδι, που απεικονίζονται εν μέρει στα δεξιά, ο νεογέννητος Ιησούς φαίνεται ξαπλωμένος σε άχυρο σε μια φάτνη. Υπάρχει ένα θεϊκό φως που ακτινοβολεί από τον ίδιο τον Υιό του Ανθρώπου. Το φως φωτίζει ιδιαίτερα τη μητέρα του, την Παναγία, που το υποδέχεται με ευγνωμοσύνη και απλώνει τρυφερά τα χέρια της. Ο Ιωσήφ φαίνεται περισσότερο στο βάθος και στις σκιές, ενώ στρέφει το κεφάλι του προς δύο βοσκούς, που εμφανίζονται στην πόρτα. Ο Ιωσήφ τους δείχνει το Βρέφος. Τα σημάδια του ζωδιακού κύκλου είναι χαραγμένα σε ένα μεταλλικό δαχτυλίδι κάτω από τον Ιησού και τη Μαρία, προς τα δεξιά. Αυτά τα σύμβολα φαίνεται να υποδηλώνουν την κοσμολογική σημασία του γεγονότος.