Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Έρνεστιν Ταχέντλ: Η Έβδομη Συμφωνία του Άντον Μπρούκνερ

Ο (Γιόζεφ) Άντον Μπρούκνερ (1824-1896) ήταν Αυστριακός συνθέτης και σολίστας εκκλησιαστικού οργάνου. Είναι γνωστός για τη συμφωνική και την εκκλησιαστική του μουσική. Η αναγνώριση του ως συνθέτη άργησε να έρθει, ενώ αποτέλεσε σημείο αναφοράς πολλών συνθετών των επόμενων γενεών. Η μουσική του είναι πρωτότυπη (παρόλο που μαρτυρά την επιρροή των Ρίχαρντ Βάγκνερ και Λούντβιχ βαν Μπετόβεν) και εύκολα αναγνωρίσιμη λόγω ορισμένων χαρακτηριστικών όπως λ.χ. η συχνή και πολύ πρωτότυπη χρήση των χάλκινων πνευστών. Ως βαθιά θρήσκος, στο έργο του έβλεπε νόημα μόνο σε σύνδεση με το θείο. Κάθε μουσική ήταν γι' αυτόν μια θεία λειτουργία. Για τον λόγο αυτό, στη μουσική του Μπρούκνερ εξαφανίζεται ο παραδοσιακός διαχωρισμός μεταξύ κοσμικής και εκκλησιαστικής μουσικής. Χρησιμοποιεί στις συμφωνίες του και θέματα από τις εκκλησιαστικές του συνθέσεις, ενώ, αντίθετα, η θρησκευτική του μουσική επενδύεται μια γλώσσα του υψηλού ρομαντισμού. Η μουσική του χαρακτηρίζεται από έντονη θρησκευτικότητα, αλλά μέσα στις τεράστιες φόρμες του ο συνθέτης χρησιμοποιεί και την αυστριακή λαϊκή μουσική. Τα έργα του Μπρούκνερ έχουν τεράστιες διαστάσεις· έχουν ονομαστεί καθεδρικοί ναοί από ήχο. Παρόλο που γενικά ο Μπρούκνερ θεωρείται ως βαθιά επηρεασμένος από τον Βάγκνερ, οι ομοιότητες που τους ενώνουν είναι επιφανειακές και ανάγονται κυρίως στη μεγάλη χρονική διάρκεια των έργων τους, στη διευρυμένη αρμονική τους γλώσσα και στα άφθονα ορχηστρικά μέσα που και οι δύο χρησιμοποιούν. Όμως, τα ορχηστρικά χρώματα που χρησιμοποιεί ο Μπρούκνερ είναι σαφώς καθορισμένα και όχι αναμεμιγμένα, όπως του Βάγκνερ. Αυτό προέρχεται από τα ακούσματα του Μπρούκνερ ως οργανίστα. Αντί νευρικότητας και διαρκούς τονικής αστάθειας, τα έργα του Μπρούκνερ αποπνέουν σταθερότητα και επισημότητα. Αντί της ατέρμονης μελωδίας, εδώ έχουμε απόλυτα οριοθετημένο θεματικό υλικό. Αντί της ερωτικής έκστασης, η μυστικιστική υπερβατική έκσταση προς το θείο. Η μουσική του Μπρούκνερ δεν μπορεί να βιωθεί σαν μια εφήμερη απόλαυση, μια ευχάριστη φυγή από την πραγματικότητα. Αντιθέτως, αυτός ο μουσουργός δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα, ένα δικό του σύμπαν με τους δικούς του όρους, στο οποίο καλεί τους ακροατές να βυθιστούν και να βρουν την ομορφιά.

Η  Έβδομη συμφωνία σε Μι Μείζονα του Μπρούκνερ  αποτελεί αναμφίβολα μία από τις δημοφιλέστερες και συχνότερα εκτελούμενες συνθέσεις του· η επιτυχία  χαμογέλασε στον Μπρούκνερ μόλις με την 7^η συμφωνία του, όταν ήταν ήδη 60 ετών. Η εν λόγω Συμφωνία γράφηκε σε διάστημα δύο περίπου ετών, από τις 23 Σεπτεμβρίου 1881 έως τις 5 Σεπτεμβρίου 1883. Ως γνωστόν, ο Μπρούκνερ λάτρευε τον Βάγκνερ. Πολλοί χαρακτηρίζουν τον θαυμασμό του απέναντί του ως  «καλλιτεχνική ευλάβεια». Ο Μπρούκνερ γνώρισε τον Βάγκνερ και το έργο του λίγο πριν τα σαράντα χρόνια του, όμως το συναπάντημά τους θεωρείται καθοριστικό λόγω της βαθιάς επιρροής που άσκησε από τότε ο δεύτερος στο έργο του πρώτου. Η μετάβαση του Μπρούκνερ από συνθέτη εκκλησιαστικής μουσικής (μην ξεχνάμε την τεράστια  φήμη του και ως οργανίστας) σε εξαιρετικό συμφωνιστή είναι αποτέλεσμα αυτής της συνεύρεσης, που έγινε το 1863 μέσω του καθηγητή του, Ότο Κίτζλερ. To 1883, o Mπρούκνερ ολοκλήρωσε την 7η  Συμφωνία  του. Ήταν η χρονιά θανάτου του Βάγκνερ. Η κατάληξη (coda) του 2^ου μέρους της 7^ης Συμφωνίας (Αντάτζιο) είναι εμπνευσμένη από τον θάνατο του Βάγκνερ. Σ’ αυτήν αποδίδεται εκπληκτικά το πένθος και η βαθιά θλίψη του Μπρούκνερ για τον μουσουργό που θαύμαζε απεριόριστα. Η συμφωνία αυτή αφιερώθηκε στον Λουδοβίκο της Βαυαρίας, προστάτη του Βάγκνερ.

Θα απολαύσουμε αποσπάσματα της 7^ης Συμφωνίας του Μπρούκνερ από μια πρόσφατη, εξαιρετική ηχογράφηση της Συμφωνικής Ορχήστρας του Πίτσμπουργκ με τον Αυστριακό μαέστρο Μάνφρεντ Χόνεκ, που τιμούν με τον καλύτερο τρόπο τη φετινή επέτειο 200 χρόνων από τη γέννηση του συνθέτη (2024: Έτος Μπρούκνερ). Θα "ντύσουμε" τα παρακάτω επιλεγμένα αποσπάσματα με αντίστοιχους πίνακες ακρυλικών χρωμάτων σε καμβάδες της σύγχρονης ζωγράφου Έρνεστιν Ταχέντλ. Η ίδια η καλλιτέχνης σημειώνει: «Σε αυτή τη ζωντανή ταπετσαρία από ακρυλικά, έχω απελευθερώσει το πάθος μου στον καμβά, αιχμαλωτίζοντας το ακατέργαστο συναίσθημα και την αδάμαστη ομορφιά. Το στυλ του αφηρημένου εξπρεσιονισμού με αφήνει να εξερευνήσω χρώματα και μορφές, συνδυάζοντας το χάος με την αρμονία, αντανακλώντας την πολυπλοκότητα της ζωής. Αυτό το κομμάτι σφύζει από ενέργεια, κάθε πινελιά μια συμφωνία, καλώντας τους θεατές να βουτήξουν σε μια καθηλωτική αισθητηριακή εμπειρία. Δεν είναι απλώς ένας πίνακας. είναι μια ζωντανή οντότητα που αναπνέει, που θα πάλλεται με σθένος…».

Allegro moderato ( 1o  μέρος )

Ακούμε τη μεγαλειώδη ορχηστρική κλιμάκωση και κατάληξη (coda) του μέχρι τότε απόλυτα αιωρούμενου, αιθέριου, χωρίς συμμετοχή των τυμπάνων της ορχήστρας,  1^ου μέρους της Συμφωνίας που απολήγει σε μια εκθαμβωτική αποθέωση του εναρκτήριου μοτίβου του μέρους, καταθέτοντας τοιουτοτρόπως μια συγκλονιστική “ομολογία πίστεως” που σπανίως απουσιάζει από τη συμφωνική δημιουργία του Μπρούκνερ. Η ενασχόληση του Μπρούκνερ με το 2^ο, αργό μέρος (Αdagio) της 7^ης Συμφωνίας ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1883, σε εποχή κατά την οποίαν ο συνθέτης διακατεχόταν από ανησυχητικά προαισθήματα για την ζωή του μεγάλου του ινδάλματος, του Βάγκνερ. Προς τιμήν του, μάλιστα, στο μέρος αυτό χρησιμοποίησε – για πρώτη φορά στο συμφωνικό του έργο – τέσσερεις «τούμπες Βάγκνερ», όπως ονομάζονται οι τούμπες σε έκταση τενόρου και μπάσσου που σχεδιάσθηκαν από τον Βάγκνερ ειδικά για τις ανάγκες της οπερατικής τετραλογίας του «Το Δακτυλίδι των Νίμπελουνγκ» και έκτοτε ενισχύουν περιστασιακώς το σώμα των χάλκινων πνευστών της ορχήστρας (όπως δηλαδή συμβαίνει στα αργά αλλά και στα τελικά μέρη των τριών τελευταίων από τις συνολικά 9 συμφωνίες του Μπρούκνερ). Με τις τέσσερεις αυτές τούμπες, από κοινού και με τη συνήθη κοντραμπάσσα τούμπα, ακούμε την λυρικότατη πρώτη ενότητα του Adagio: sehr feierlich und sehr langsam (Αντάτζιο: πολύ επιβλητικά και πολύ αργά) να ανοίγει με μιαν ιδέα στην ντο-δίεση-ελάσσονα που παραπέμπει σε πένθιμο εμβατήριο, ενώ τα έγχορδα αντιπαραθέτουν με σφρίγος σε αυτήν ένα μοτίβο που προέρχεται από το “Te Deum“ και συγκεκριμένα από την ύστατη παράκληση “non confundar in aeternum” - «( Επί σοι, Κύριε, ήλπισα·) μη καταισχυνθείην εις τον αιώνα». H μουσική αναπτύσεται και επεκτείνεται μέσα από έναν μουσικότατο σπαραγμό.  Ο τίτλος "από εδώ ως την αιωνιότητα", παρότι κινηματογραφικός, ταιριάζει σε αυτό το μέρος και στην αέρινη πορεία του.

01. ΚΑΤΑΛΗΞΗ 1ου ΜΕΡΟΥΣ & ΑΡΧΗ 2ου ΜΕΡΟΥΣ (Adagio).mp3

Adagio ( 2ο μέρος )

Όλα γίνονται σε ελάσσονα κλίμακα μέχρι που φτάνει η κορύφωση, όπου το αρχικό θέμα δίνεται σε μείζονα κλίμακα, που εκφράζει το ξέσπασμα. Η τραγικότητα της κατάστασης που νοιώθει το ανθρώπινο είδος, σε περιπτώσεις απώλειας αγαπημένων. Εδώ μουσικά, σε αυτή την κορύφωση γίνεται αρκετή συζήτηση αν θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν κύμβαλα συνοδευμένα από λεπτές κρούσεις στo τρίγωνo -όπως στην παρούσα εκτέλεση από τον Χόνεκ- προκειμένου να αποδοθεί η θλιβερή αναγγελία του θανάτου του Βάγκνερ ή όχι. Στην παρτιτούρα δεν υπάρχει κάποια τέτοια οδηγία. Η ιστορία λέει ότι ο αρχιμουσικός Χανς Ρίχτερ θεώρησε ότι τα κύμβαλα θα συμβάλουν στην ένταση και εκτόνωση της κορύφωσης πιο άμεσα και θεαματικά, μια παρέμβαση με την οποία συμφώνησε ο Μπρούκνερ, αλλά σε καμμιά παρτιτούρα του δεν καταγράφηκε. Ο Μπρούκνερ είχε ήδη φθάσει στο τελικό στάδιο της υλοποίησης του Αντάτζιο, όταν πληροφορήθηκε τη δυσάρεστη είδηση του θανάτου του Βάγκνερ, στις 13 Φεβρουαρίου 1883 στην Βενετία· συγκλονισμένος, λοιπόν, προσέθεσε μια coda στο μεγαλειώδες αυτό αργό μέρος, η οποία ξεκινά με τις πέντε τούμπες αλλά και δύο κόρνα να αποτίνουν συμβολικά, με τον βαθύτατα ελεγειακό «στοχασμό» τους, έναν ύστατο φόρο τιμής στον εκλιπόντα, προτού η ανάκληση δευτερευόντων μοτίβων από την πρώτη ενότητα οδηγήσει τελικά σε έναν ήπιο αποχαιρετισμό δια της εξαϋλώσεως της εναρκτήριας θεματικής ιδέας στην “υπερβατική” κλίμακα Ντο-δίεση-Μείζονα. Μετά την κορύφωση λοιπόν, θα ακούσουμε να σβήνουν ξαφνικά τα έγχορδα και  η κόπωση του ξεσπάσματος να γυρνά στην ελάσσονα διάθεση. O ήχος του φλάουτου μάς δίνει μια εντελώς εξώκοσμη μελωδία. Είναι το σημείο όπου σε τέτοιες καταστάσεις, είμαστε χαμένοι στο άπειρο, με βλέμμα κενό, γεμάτο απόγνωση. Η κατανυκτική ατμόσφαιρα κλείνει ή καλύτερη σβήνει σαν κεράκι, σ' αυτό το πένθιμο μέρος της 7ης Συμφωνίας.
02. ΚΟΡΥΦΩΣΗ & ΚΑΤΑΛΗΞΗ (Coda) 2ου ΜΕΡΟΥΣ.mp3

Scherzo ( 3ο μέρος )

Aν κάποιος ακούσει αυτή την συμφωνία (αλλά και γενικότερα μια συμφωνία του Μπρούκνερ) και μετά του έρθει να "σφυρίξει" κάτι από αυτή την συμφωνία, αυτό θα είναι το Scherzo-Σκέρτσο. Το ενεργητικό αυτό και ίσως ανασφαλές  “Scherzo: sehr schnell“ (Σκέρτσο: πολύ γρήγορα) σε λα-ελάσσονα συνιστά κατ’ ουσίαν μια μονοθεματική μορφή σονάτας, περιοριζόμενο σε μια ζωηρή περιστροφική συνοδευτική φιγούρα, καθώς και σε μια βασική θεματική ιδέα με δύο στοιχειώδη μοτίβα-φράσεις.

03. ΚΑΤΑΛΗΞΗ 3ου ΜΕΡΟΥΣ (Scherzo).mp3

Σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει κατά κανόνα στις συμφωνίες του Μπρούκνερ, το “Finale: bewegt, doch nicht schnell“ (Φινάλε: ανήσυχα, αλλά όχι γρήγορα) της Έβδομης συμφωνίας του είναι πολύ πιο σύντομο από το πρώτο της μέρος, με το οποίο εντούτοις συνδέεται θεματικά, αφού το σπινθηροβόλο βασικό μοτίβο του κυρίου θέματος του τελικού αυτού μέρους συνιστά μια γεμάτη ζωτικότητα ρυθμική μεταμόρφωση του εναρκτήριου μοτίβου ολόκληρου του έργου. Ακούμε το σπουδαίο αυτό έργο να ολοκληρώνεται με μια coda ακράδαντα θεμελιωμένη στην Μι-Μείζονα, όπου το βασικό μοτίβο ανυψώνεται διθυραμβικά, “αντικρίζοντας” το αντίστοιχο μνημειώδες απόγειο του 1ου μέρους της Συμφωνίας. Η συμφωνία κλείνει με ένα φορτίσιμο όπου όλα αυτά που παρουσιάσθηκαν, συνευρίσκονται,  μια διαδικασία ανταγωνισμού και σύγκρουσης. Κανένας δεν βγαίνει νικητής.

04. ΚΑΤΑΛΗΞΗ 4ου ΜΕΡΟΥΣ (Finale).mp3