Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Ο Κλοντ Μονέ, όπως και πολλοί άλλοι καλλιτέχνες, φαίνεται να βρήκαν στο λιμάνι της Χάβρης τις κατάλληλες συνθήκες για να δημιουργήσουν κάποια από τα έργα τους. Όντας το δεύτερο μεγαλύτερο λιμάνι της Γαλλίας μετά της Μασσαλίας, φαίνεται να αποτέλεσε ένα ιδανικό σκηνικό για ιμπρεσιονιστικές αναζητήσεις, με τα αμέτρητα διερχόμενα πλοία, τους επιβάτες και την καθημερινή αδιάκοπη κίνησή του.

Η πρόθεσή του Κλοντ Μονέ να απεικονίσει στιγμές από το λιμάνι της πατρίδας του, γέννησε έξι έργα στο διάστημα 1872-1874. Τον Νοέμβριο του 1872, στη διάρκεια μόλις μίας ημέρας, o Μονέ  δημιούργησε το έργο ‘’Impression, soleil levant - Εντύπωση, ο ήλιος ανατέλλων» ένα εντυπωσιακό pochade (πρόχειρο ή γρήγορα εκτελεσμένο σκίτσο ή σπουδή) που είναι ο διασημότερος πίνακας αυτής της σειράς, για ένα λόγο περισσότερο, διότι βάφτισε ένα ολόκληρο κίνημα που έμελλε να δρομολογήσει κατακλυσμιαίες εξελίξεις στην εικαστική πραγματικότητα του εικοστού αιώνα. Η λέξη impession, θα γίνει impressionisme, o γνωστός μας ιμπρεσιονισμός ( βλ. και άσκηση 28^ης  6. 2024 από την τράπεζα θεμάτων μας  https://eclass.uoa.gr/modules/exercise/admin.php?course=MED2135&exerciseId=24712&preview=1  ), ο οποίος μολονότι στην αρχή δεν είχε καμιά τύχη ανάμεσα στο κοινό και τους κριτικούς, βαθμιαία κέρδισε τους πάντες και αναδείχθηκε σε μείζον προδρομικό κίνημα της μοντέρνας τέχνης. Το έργο αυτό  αποτελεί ένα έργο σταθμό για το ιμπρεσιονιστικό κίνημα και αποτελεί την παραδοχή μιας νέας τάσης στη ζωγραφική τέχνη, αποκαλύπτοντας μέσα από τις αντανακλάσεις του φωτός τη μαγεία μιας φευγαλέας στιγμής με τρόπο απόλυτα φυσικό κι αισθαντικό, εκφράζοντας παράλληλα το άπιαστο και προσωρινό της εικόνας αλλά και της ζωής.

Το συγκεκριμένο θέμα είναι συνηθισμένο στη ζωγραφική, στον πίνακα όμως του Μονέ αποδίδεται με έναν εντελώς πρωτόγνωρο τρόπο. Το θέμα του πίνακα είναι η ένταση που δίνει το φως στο νερό. Ο ζωγράφος δεν αντιμετωπίζει τον ουρανό και τη θάλασσα σαν ένα ομοιογενές σκηνικό σύμφωνα με την καθιερωμένη προοπτική, αλλά σαν δύο αυτόνομα τμήματα που έχει το καθένα το δικό του χρώμα, με αποτέλεσμα το έργο να είναι σχεδόν δισδιάστατο. Ο Μονέ κατόρθωσε να αποτυπώσει στο έργο του τη στιγμή μέσα από τις αντανακλάσεις του φωτός στο περιβάλλον τοπίο. Ο πίνακας αναπαριστά το ομιχλώδες λιμάνι της Χάβρης την ώρα που ανατέλλει ο ήλιος ενώ τα μικρά πλοιάρια ξεκινούν την μέρα τους. Ο ήλιος, σε έντονο πορτοκαλί χρώμα, ανατέλλει με τα χρώματά του να απλώνονται με μικρές αδρές πινελιές στον χλωμό ουρανό, ενώ όσο απομακρύνονται, θαμπώνουν και ενώνονται με τα χρώματα της θάλασσας, δημιουργώντας στο νερό ιριδίζουσες αντανακλάσεις.

Στο έργο καταγράφεται ζωγραφικά η φευγαλέα στιγμή του ήλιου που ανατέλλει μέσα στην πρωινή ομίχλη. Τα στοιχεία της σύνθεσης δεν είναι σαφή και συμπαγή, δεν έχουν σχήμα ή φόρμα, αλλά είναι αισθήσεις φωτός και χρώματος. Το σχέδιο απουσιάζει. Τα περιγράμματα σχεδόν εξαφανίζονται. Τα πάντα έχουν σχεδιαστεί χωρίς λεπτομέρειες, ενώ είναι εμφανείς οι μικρές, κοφτές πινελιές του ζωγράφου, ιδιαίτερα στις μεγάλες επιφάνειες του ουρανού και της θάλασσας, οι οποίες αλληλεπιδρούν η μία στην απόχρωση της άλλης. Η σύνθεση είναι βυθισμένη στη γαλαζωπή ομίχλη του πρωινού, μέσα στην οποία μετά βίας διακρίνονται οι φόρμες των πλοίων στο βάθος. Η καταχνιά του πρωινού και η υγρασία της ατμόσφαιρας θαμπώνει το έργο και τα περιγράμματα, με αποτέλεσμα οι μικροσκοπικές μορφές των ανθρώπων στις βάρκες να μην γίνονται εύκολα αντιληπτές.

Τα χρώματα είναι φωτεινά και χαρούμενα, μεταδίδουν φρεσκάδα, ζωντάνια και αυθορμητισμό. Στο πρώτο πλάνο υπάρχουν έντονες αντιθέσεις φωτεινών και σκούρων αποχρώσεων, ενώ στο πίσω πλάνο, ο πορτοκαλί ήλιος έρχεται σε αντίθεση με τον γαλάζιο-γκρίζο ουρανό. Παρόλο που η βάρκα είναι τοποθετημένη χαμηλά, βρίσκεται πάνω στον νοητό κατακόρυφο κεντρικό άξονα. Μπορεί ο ορίζοντας να είναι θολός και ασαφής, όμως υπάρχει προοπτική και βάθος.

Ο τρόπος απόδοσης της κίνησης των νερών της θάλασσας με τους ποικίλους χρωματισμούς, δίνει την αίσθηση της στιγμής που αντιλαμβάνεται ο Μονέ με τον δικό του μοναδικό τρόπο. Είναι η στιγμή που θέλησε να αιχμαλωτίσει στα χρώματά του. Και αυτό είναι το μεγαλείο του έργου, ότι ο Μονέ έχει καταφέρει να εστιάσει στην αξία της στιγμής.

Άλμπερτ Άιχχορν: Πορτρέτο του Ρίχαρντ Στράους

Ο Ρίχαρντ Στράους, γνωστός μας από δύο ασκήσεις της τράπεζας θεμάτων μας,  υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους μουσουργούς του ύστερου ρομαντισμού, που κυριάρχησε στην ευρωπαϊκή μουσική σκηνή για εξήντα ολόκληρα χρόνια. Στα 35 του ήταν περιζήτητος διευθυντής ορχήστρας και είχε ήδη συνθέσει μερικά δημοφιλή συμφωνικά ποιήματα.

To « Τάδε Έφη Ζαρατούστρα – Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα (Ζωροάστρης) » γράφτηκε το 1896 και είναι εμπνευσμένο από την ομώνυμη φιλοσοφική νουβέλα του σπουδαίου γερμανού φιλοσόφου Φρίντριχ Νίτσε (1844-1900), που διαπραγματεύεται θέματα, όπως η «αιώνια επιστροφή», ο «θάνατος του Θεού» και ο «Υπεράνθρωπος». Η πρωτοτυπία του έγκειται και στο γεγονός ότι υπήρξε ένα από τα πρώτα μουσικά έργα που άντλησε την πηγή της έμπνευσής του από ένα φιλοσοφικό δοκίμιο.

Όλο το έργο αποτελείται από εννέα μέρη, με τίτλους παρμένους από αντίστοιχα κεφάλαια του βιβλίου, που επιλέχτηκαν γιατί αναδεικνύουν, κατά την άποψη του Στράους, τις σημαντικότερες στιγμές του φιλοσοφικού ταξιδιού του Ζαρατούστρα. Ο συνθέτης, σύμφωνα με τα λεγόμενά του, δεν επιθυμεί να διηγηθεί την ιστορία με τη μουσική του, ούτε να γράψει ‘φιλοσοφική μουσική’, αλλά να καταθέσει το προσωπικό του σχόλιο πάνω στο σημαντικό αυτό έργο του Νίτσε τονίζοντας παράλληλα την αισιοδοξία των ανθρώπων της γενιάς του μπροστά στην τότε επερχόμενη αυγή του 20ου αιώνα. Ο Στράους έχει σκοπό να περιγράψει «την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, ξεκινώντας από τις ρίζες του, περνώντας από τις διάφορες φάσεις ανάπτυξής του (θεολογικές και επιστημονικές) και καταλήγοντας στον Υπεράνθρωπο του Νίτσε». Όταν ολοκλήρωσε το έργο, θέλησε να προσθέσει τον υπότιτλο «συμφωνική αισιοδοξία σε φόρμα fin de siècle, αφιερωμένο στον 20ο αιώνα».

Γουίλιαμ Τροστ Ρίτσαρντς: Ανατολή του ήλιου στο Ατλάντικ Σίτι

Ο Ζαρατούστρα συμβολίζει την ελευθερία του ατόμου που προηγείται της εποχής του. Η Εισαγωγή, ή «η αυγή-ανατολή» ξεκινά με μία χαρακτηριστική φανφάρα της τρομπέτας, που συμβολίζει την άνοδο του φωτός. Όπως γράφει ο Στράους στο πρόγραμμα της πρεμιέρας: «Πρώτο μέρος: Ανατολή. Ο άνθρωπος νιώθει τη δύναμη του Θεού». Ο συνθέτης προσθέτει μέχρι και εκκλησιαστικό όργανο, για να ενισχύσει τη λαμπρότητα και τη μεγαλοπρέπεια της εισαγωγής. Η τρομπέτα εισάγει το Θέμα της Φύσης. Ο Ζαρατούστρα αφήνει τη μοναξιά του στο βουνό και αποφασίζει να κατεβεί στον κόσμο για να μοιραστεί τη σοφία του. Το εισαγωγικό αυτό  μέρος με την ανατολή του ήλιου είναι από τα δημοφιλέστερα κομμάτια της λεγόμενης κλασικής μουσικής.

Θα το απολαύσουμε με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Βερολίνου πρώτα με μαέστρο τον Γκουστάβο Ντουνταμέλ σε αρχείο βίντεο και, κατόπιν, σε αρχείο ήχου, από την κλασική ηχογράφηση του μαέστρου Χέρμπερτ φον Κάραγιαν το 1973.

Ρ. ΣΤΡΑΟΥΣ Η ανατολή του ήλιου από το συμφωνικό ποίημα Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα - Φιλαρμονική Βερολίνου, Γκ. Ντουνταμέλ.mp4

Ρ. ΣΤΡΑΟΥΣ Η ανατολή του ήλιου από το συμφωνικό ποίημα Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα - Φιλαρμονική Βερολίνου, Χ. φον Κάραγιαν.mp3

Γκαμπριέλ Λοπέ (1825-1913): Θέα από το Λευκό Όρος, ανατολή.

Ο Ρίχαρντ Στράους αγαπούσε ιδιαίτερα τις Άλπεις από παιδί, γι' αυτό και έχτισε εκεί το ησυχαστήριό του, όπου απομονώθηκε στα ύστερα χρόνια του. Ο μύθος λέει ότι έγραψε τη «Συμφωνία των Άλπεων» μέσα σε 100 μόλις ημέρες, ενώ η έμπνευσή του προήλθε από μία περιπέτεια που είχε εκεί σε ηλικία 15 ετών. Η αλήθεια όμως είναι πως έχτιζε το αριστούργημά του κομμάτι-κομμάτι για χρόνια, καθώς εμβαθύνει σε πολύ σοβαρότερα θέματα από τα τραύματα μιας παιδικής περιπέτειας. Πρόκειται για ένα μεγαλειώδες συμφωνικό ποίημα που περιγράφει γλαφυρά όλη τη διαδρομή του οδοιπόρου, από την ελπιδοφόρο ανάβαση προς την κορυφή και το αίσθημα μεγαλοπρέπειας εκεί ψηλά, ως τη βιαστική κατάβαση με ανεστραμμένα τα συναισθήματα και την τελική ηρεμία όταν φτάνει στη φιλική κοιλάδα. Κάθε ένα από τα 22 συνολικά μέρη του έργου περιγράφει μία ώρα της ημέρας στο βουνό. Ο συνθέτης μας προσκαλεί σε ένα συναρπαστικό ταξίδι αυτογνωσίας και αναζήτησης απαντήσεων για τη ζωή, τα ανθρώπινα όρια και τη σχέση μας με τη Φύση.

Η «Συμφωνία των Άλπεων» φιλοδοξεί να είναι λοιπόν ένα βαθιά υπαρξιακό έργο με το οποίο ο Ρίχαρντ Στράους θέτει προβληματισμούς για τη ζωή, τα ανθρώπινα όρια και τη σχέση μας με τη Φύση, συνεπαρμένος από τη φιλοσοφία του Νίτσε και κυρίως από την έννοια της 'Θέλησης για Δύναμη', ως της κυριότερης κινητήριας δύναμης του ανθρώπου. Ο συνθέτης αφήνει πολλά αναπάντητα ερωτήματα στο έργο του, κάτι απολύτως φυσιολογικό αν αναλογιστούμε τα πολλά αναπάντητα ερωτήματα που άφησε επί σκοπού και ο ίδιος ο φιλόσοφος στο ομώνυμο βιβλίο του.

Η αρχή της ενασχόλησης του Στράους με το συγκεκριμένο έργο βρίσκεται στα τέλη του 19ου αιώνα με κύρια πηγή έμπνευσης τη ζωή και το θάνατο του Ελβετού ζωγράφου και γλύπτη Καρλ Στάουφερ-Μπερν, που ο Στράους έβρισκε να τονίζουν ιδιαίτερα την αντίθεση της ‘καθαρής’ από μεταφυσικές παρορμήσεις ζωής (δουλειά-καλλιτεχνική δημιουργία-ζωή στη φύση), από τη ‘μολυσμένη’ αργότερα με τα... μεταφυσικά (παθιασμένη αγάπη-χωρισμός-παράνοια) που οδήγησαν τον Ελβετό εικαστικό καλλιτέχνη  στην αυτοκτονία. Ο Στάουφερ ήταν λοιπόν αυτός που, κατά τον Στράους, προσωποποιούσε τον ‘Αντίχριστο’ (1895) του Νίτσε, από το ομώνυμο βιβλίο που του είχε κεντρίσει τόσο πολύ το ενδιαφέρον και θα αποτελούσε τελικά το όπλο του ενάντια στη Βαγκνερική πεπατημένη. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με κάποιες έντονες παιδικές αναμνήσεις του συνθέτη από τις Άλπεις και τον κλονισμό του για το χαμό του φίλου του, συνθέτη Γκούσταβ Μάλερ, άρχισαν σταδιακά να πλέκουν τη μορφή του έργου το οποίο ολοκληρώθηκε το 1915.

Ο Στράους καταφέρνει να ζωγραφίσει στο μυαλό μας τις εικόνες μίας περιπετειώδους ημέρας στη φύση, με παλέτα την άψογη ενορχήστρωση και πινέλο την επινοητικότητα στη χρήση των ηχοχρωμάτων μίας συμφωνικής ορχήστρας. Παράλληλα επιδιώκει να προκαλέσει στον ακροατή βαθιές διανοητικές διεργασίες σχετικά με την ίδια του την ύπαρξη. Ενδιαφέρον έχει η σκέψη αν εν τέλει ο Ρ. Στράους δημιούργησε ένα έργο μεταφυσικό, παρά τον αρχικό σκοπό του, επαληθεύοντας μάλλον τον Σοπενχάουερ που υποστήριζε σταθερά ότι «η μουσική δεν εκφράζει ποτέ το φαινόμενο, παρά μόνο την εσωτερική φύση», όσο κι αν προσπάθησε να τον αντικρούσει με όπλο τη φιλοσοφία του Νίτσε.

Στην αρχή του έργου που θα απολαύσουμε εδώ, βρισκόμαστε στην ήσυχη «νύχτα», ώσπου σιγά σιγά φτάνουμε στην «ανατολή του ήλιου», ο οποίος προβάλλει πίσω από τα βουνά με μεγαλοπρέπεια.

Πρώτα η ερμηνεία της Κρατικής Ορχήστρας (Στάατσκαπελε) της Δρέσδης με διευθυντή τον Τζουζέπε Σινόπολι και κατόπιν εκείνη από την εξαιρετική ηχογράφηση του Γκέοργκ Σόλτι το 1979 με τη Συμφωνική Ορχήστρα της Βαυαρικής Ραδιοφωνίας.

Ρ. ΣΤΡΑΟΥΣ Νύχτα και ανατολή του ήλιου από τη Συμφωνία των Άλπεων - Κρατική Ορχήστρα της Δρέσδης, Τζ. Σινόπολι.mp4

Ρ. ΣΤΡΑΟΥΣ Νύχτα και ανατολή του ήλιου από τη Συμφωνία των Άλπεων - Συμφωνική Ορχήστρα Βαυαρικής Ραδιοφωνίας, Γκ. Σόλτι.mp3

Ώρα για καλλιτεχνικές φωτογραφίες:

Aνατολή στις Ελβετικές Άλπεις

Για το τέλος, η ανατολή του ήλιου τις τελευταίες μέρες από τον φωτογραφικό φακό της Κας Μαρίας Γιάνναρη, καθ' οδόν προς το Εργαστήριο, σταματώντας στο φανάρι του "Παίδων", κοιτάζοντας τον ουρανό και θυμίζοντάς μας ότι η ποίηση βρίσκεται καθημερινά δίπλα μας και μας καλεί να την αποκαλύψουμε στους γύρω μας...