Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Η όπερα «Ντον Τζοβάνι» αρ. καταλόγου KV 527,  είναι μια όπερα σε δύο πράξεις με υπέροχη μουσική του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ (1756-1791) και με ευφυές ιταλικό λιμπρέτο του Λορένζο ντα Πόντε, βασισμένο στον θρυλικό Δον Χουάν, έναν φανταστικό, ελευθέρων ηθών γυναικοκατακτητή, του Ισπανού συγγραφέα Τίρσο ντε Μολίνα. Η όπερα έκανε την πρεμιέρα της στο Θέατρο των Τάξεων της Πράγας, στις 29 Οκτωβρίου του 1787. Ο «Ντον Τζοβάνι» γενικά θεωρείται ως ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα του Μότσαρτ και τα ορόσημα του οπερατικού ρεπερτορίου όλων των εποχών, έχει δε αποδειχθεί καρποφόρο θέμα για τους συγγραφείς, τους φιλοσόφους και τους σκηνοθέτες (την παρούσα ανάρτηση "ντύνουν" δυο φωτογραφίες από τη μεταφορά της όπερας στον κινηματογράφο από τον Τζόζεφ Λόουζι το 1979).

Το λιμπρέτο του ντα Πόντε έχει χαρακτηριστεί ως dramma giocoso, ένα κοινό είδος όπερας στα μέσα του 18ου αιώνα που είχε μικτά δραματικά και κωμικά στοιχεία. Ο Μότσαρτ καταλόγισε το έργο ως όπερα μπούφα, κωμικό είδος όπερας, με συνδυασμό μελοδραματικών και υπερφυσικών στοιχείων, το οποίο γεννήθηκε προς το τέλος της εποχής του μπαρόκ και προέκυψε από τα σύντομα κωμικά μουσικά επεισόδια που παίζονταν ανάμεσα στις τρεις πράξεις μιας σοβαρής όπερας. Μια όπερα μπούφα διαθέτει άριες και ρετσιτατίβα, τα ίδια δηλαδή ακριβώς στοιχεία με τη σοβαρή όπερα. Το ιδιαίτερο, ωστόσο, χαρακτηριστικό της είναι το ανσάμπλ και τα περίφημα φινάλε της, που μερικές φορές είναι τόσο μεγάλα ώστε να καταλαμβάνουν τη μισή και παραπάνω διάρκεια της κάθε πράξης.  Μολονότι θεωρείται κωμική όπερα, στην πραγματικότητα, ωστόσο, είναι συνδυασμός με στοιχεία κωμωδίας, μελοδράματος και υπερφυσικού.

Στον «Ντον Τζοβάνι», ο Μότσαρτ αποδίδει με τη μουσική του όλες τις όψεις της πορείας του ανθρώπου που τα βάζει με τον Θεό και παίρνει την τύχη του στα χέρια του. Η υπόθεση του έργου βασίζεται στους θρύλους και τις ερωτικές περιπέτειες του ακόλαστου Ισπανού γόη, Δον Χουάν (Ντον Τζοβάννι), του πιστού υπηρέτη του, Λεπορέλο, και τριών γυναικών, της Ντόνα Άννας, της Ντόνα Ελβίρας και της Τσερλίνας. Ο Ντον Τζοβάνι, σε μία από τις διεκδικητικές κρούσεις του, αποπειράται να βιάσει την Ντόνα Άννα· προσπαθώντας μάλιστα να διαφύγει, σκοτώνει τον πατέρα της, που επιστρέφει στο τέλος της όπερας από τον κόσμο των νεκρών για να πάρει εκδίκηση. Ο Ντον Τζοβάνι, ωστόσο, δεν μετανοεί για όσα έχει πράξει και οδηγείται στην κόλαση. Η όπερα ολοκληρώνεται έτσι με το αυτονόητο για την εποχή, ηθικό δίδαγμα.

Ο Ντον Τζοβάνι αντιμετωπίζει την τιμωρία του στον παραπάνω πίνακα του Αλεξάντρ-Εβαρίστ Φραγκονάρ, περίπου του 1830–35 (Μουσείο Καλών Τεχνών Στρασβούργου).

Ο κεντρικός χαρακτήρας της όπερας, με μοναδικό κίνητρο την απόλαυση, την ηδονή, αποπλανεί, ανατρέπει, φονεύει, προσδίδοντας έτσι στο έργο ένα αδιαμφισβήτητα ανατρεπτικό «καλλιτεχνικό εκτόπισμα». Πρόκειται για ένα μοναδικό, αριστοτεχνικό «πάντρεμα» ρεαλισμού, ανθρώπινων ελαττωμάτων, ενώ παράλληλα εμπεριέχει και μία κριτική ματιά. Το τραγικό και κωμικό στοιχείο, το σοβαρό και το εύθυμο συνθέτουν, εν τέλει, αυτό το δραματικό οικοδόμημα και οδηγούν τον θεατή στη σφαίρα του μεγάλου στοχασμού, της αέναης σύγκρουσης, της ατέρμονης δημιουργίας. Επομένως, ο Ντον Τζοβάνι δεν είναι απλά και μόνο μία μουσικο-θεατρική φιγούρα, αλλά είναι ο φορέας ενός κώδικα που αφορά τη διαχείριση σχέσεων οικονομικής και ερωτικής εξάρτησης, δεδομένου ότι εντοπίζουμε έντονο το στοιχείο της κάθε λογής εκμετάλλευσης και παρενόχλησης.

Πορτρέτο του Τζοβάνι Μάριο στον ρόλο του Ντον Τζοβάνι στην ομώνυμη όπερα του Μότσαρτ.

Υπάρχουν μάλιστα δύο τρόποι για να δει κάποιος την ιστορία που διαδραματίζεται. Ο πρώτος τρόπος κι ο πιο επιφανειακός, είναι οι περιπέτειες του Ισπανού αριστοκράτη, καρδιοκατακτητή, ο οποίος παρόλο που θεωρεί ότι είναι άτρωτος κι αθάνατος, τιμωρείται για τις άνομες πράξεις του, καταλήγοντας στην κόλαση. Εάν όμως θέλουμε να κατανοήσουμε το πιο βαθύ νόημα του εκπληκτικού αυτού έργου, πρέπει να δούμε τις συνέπειες που πρόκειται να υποστεί ένας άνθρωπος όταν τα βάζει με τη Θεία Δίκη και κακοποιεί τους πάντες, θεωρώντας τον εαυτό του υπεράνω (σχήμα: ὓβρις → ἂτη → νέμεσις → τίσις). Ο «Ντον Τζοβάνι» πραγματεύεται την τόλμη της αντίστασης, ακόμα κι όταν αυτή τιμωρείται με αιώνια καταδίκη στα καζάνια της κολάσεως.  Ο Ντον Τζοβάνι προτιμάει ακόμα και την Κόλαση, από το να απαρνηθεί το ποιος είναι ή να απαρνηθεί την αχαλίνωτη ελευθερία του.

Οι σκηνοθέτες δοκιμάζονται και βάζουν το δικό τους στοίχημα σε μια όπερα-πρόκληση, μουσική και εννοιολογική. Ο θάνατος, το χάος, η ζωή και η θνητότητα, η ευθυμία και ο σαρκασμός, το μαύρο χιούμορ, η ειρωνεία και ο κυνισμός στροβιλίζονται σε ένα αέναο και σπαρακτικό γαϊτανάκι και ο κορμός του έργου μοιάζει με ένα ψυχολογικό θρίλερ που κανένας δεν μπορεί να συλλάβει την εξέλιξή του.

Η  Α΄ Πράξη της όπερας  ξεκινά νύχτα. Μπροστά στο σπίτι του Διοικητή, ο Λεπορέλο, υπηρέτης του Ντον Τζοβάνι, περιμένει τον κύριό του, που αποπειράται να βιάσει την Ντόνα Άννα, κόρη του Διοικητή. Μόλις η Ντόνα Άννα αντιλαμβάνεται, παρά το σκοτάδι, ότι δεν πρόκειται για τον αρραβωνιαστικό της, Ντον Οτάβιο, καλεί βοήθεια και καταδιώκει τον επίδοξο βιαστή. Σπεύδει να την υπερασπιστεί ο πατέρας της. Στη σύντομη συμπλοκή που ακολουθεί ο Ντον Τζοβάνι σκοτώνει τον ηλικιωμένο πατέρα και διαφεύγει χωρίς να τον αναγνωρίσουν. Η Ντόνα Άννα και ο Ντον Οτάβιο ορκίζονται εκδίκηση για το έγκλημα. Η Ντόνα Ελβίρα, ένα από τα προηγούμενα θύματα του Ντον Τζοβάνι, τον αναζητά απεγνωσμένα. Μόλις την αντιλαμβάνεται, ο Ντον Τζοβάννι εξαφανίζεται. Συναντά μια συντροφιά που γιορτάζει ένα γάμο και επιχειρεί να αποσπάσει την Τσερλίνα από τον Μαζέτο, μελλοντικό της σύζυγο, προκειμένου να την αποπλανήσει. Όμως, παρεμβαίνει η Ντόνα Ελβίρα ματαιώνοντας το σχέδιό του. Η Ντόνα Άννα και ο Ντον Οτάβιο παρακαλούν τον Ντον Τζοβάννι να τους βοηθήσει να βρουν τον φονιά του Διοικητή. Τα λόγια που ανταλλάσσουν κάνουν την Ντόνα Άννα να αναγνωρίσει στο πρόσωπο του Ντον Τζοβάνι τον φονιά του πατέρα της. Ο Ντον Τζοβάνι έχει καλέσει όλους τους συνδαιτυμόνες του γάμου στο παλάτι του σε γιορτή μεταμφιεσμένων. Εισέρχονται στον κήπο, μεταμφιεσμένοι, οι τρεις εκδικητές, η Ντόνα Ελβίρα, η Ντόνα Άννα και ο Ντον Οτάβιο,. Από ένα μπαλκόνι, ο Λεπορέλο τους προσκαλεί στο πάρτι του κυρίου του. Δέχονται την πρόσκληση και ο Λεπορέλο φεύγει από το μπαλκόνι.

Μόνοι, ο Ντον Οτάβιο με την Ντόνα Άννα προσεύχονται για προστασία, ενώ η Ντόνα Ελβίρα για εκδίκηση, στο περίφημο τρίο "Protegga il giusto cielo" – "Ας μας προστατεύσουν οι δίκαιοι ουρανοί".

DONNA ANNA, DON OTTAVIO
Protegga il giusto cielo
il zelo del mio cor, ecc.

DONNA ELVIRA
Vendichi il giusto cielo
il mio tradito amore! ecc.
(Partono.)

ΝΤΟΝΑ ANNA, ΝΤΟΝ OTAΒIO

Είθε οι δίκαιοι ουρανοί να προστατεύουν

την αποφασισμένη μου καρδιά! κτλ.

ΝΤΟΝΑ ΕΛΒΙΡΑ

Είθε οι δίκαιοι ουρανοί να εκδικηθούν

την προδομένη μου αγάπη! κτλ.

(Φεύγουν.)

ΜΟΤΣΑΡΤ Το Τρίο των Μασκαρεμένων από τον ΝΤΟΝ ΤΖΟΒΑΝΙ - Μ. Ρεμπέκα, Ρ. Βάργκας, Μπ. Φρίτολι. Μητροπολιτική Όπερα Νέας Υόρκης , Φ. Λουίζι, 2011.mp4

ΜΟΤΣΑΡΤ Το Τρίο των Μασκαρεμένων από τον ΝΤΟΝ ΤΖΟΒΑΝΙ - Γκ. Γιάνοβιτς, Στ. Μπάροουζ, Τ. Ζίλις-Γκάρα. Φιλαρμονική της Βιέννης, Χ. φον Κάραγιαν, Ζάλτσμπουργκ 1970.MP3

ΜΟΤΣΑΡΤ Το Τρίο των Μασκαρεμένων από τον ΝΤΟΝ ΤΖΟΒΑΝΙ - Τ. Στιχ-Ράνταλ, Λ. Άλβα, Λ. Γκενσέρ. Συμφωνική Ορχήστρα RAI Μιλάνου, Φ. Μολινάρι-Πραντέλι, 1960.mp4

Στιγμιότυπο από το τέλος της Α’ Πράξης από παράσταση της όπερας το 2013 σε σκηνοθεσία του Τόμας Άλεν.