Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Φραντς φον Λένμπαχ: Ο Ρίχαρντ Βάγκνερ (1882)

Κατά τη ρομαντική περίοδο, η γερμανική όπερα στρέφεται σε τυπικά ρομαντικά θέματα όπως οι λαϊκοί θρύλοι και η γερμανική και σκανδιναβική (νορδική) μυθολογία, με σημαντικότερα τα έργα του Ρίχαρντ Βάγκνερ (1813-1883). Εκκεντρικός, επαναστατικός και μεγαλοφυής συνθέτης, ο Βάγκνερ θέλησε μέσω της μουσικής του να εκφράσει τις φιλοσοφικές του ιδέες. Μόνος τρόπος γι’ αυτό ήταν να ενώσει την ποίηση, τη μουσική και το θέατρο σε ένα «συνολικό είδος τέχνης». Έτσι ο Βάγκνερ γράφει μόνος του το λιμπρέτο της κάθε του όπερας, όπως και τη μουσική κι αναλαμβάνει ο ίδιος τη μουσική διεύθυνση και τη σκηνοθεσία.

KEIMENO TOY ΣΩΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΒΑΓΚΝΕΡ.pdf

Το πιο γνωστό έργο του Βάγκνερ είναι μία τετραλογία (τέσσερεις όπερες) βασισμένη στον μύθο για το δαχτυλίδι του Νίμπελουνγκ (Der Ring des Nibelungen). Στην πρώτη όπερα με τίτλο « Ο χρυσός του Ρήνου», ο νάνος Άλμπεριχ κλέβει το εν λόγω δαχτυλίδι, τον πολύτιμο θησαυρό που φυλούσαν τα στοιχειά του νερού του Ρήνου, και αποκτά την εξουσία του κόσμου. Στην συνέχεια, ο θεός Βόταν κλέβει με τη σειρά του το δαχτυλίδι από τον νάνο και το δίνει σε δύο γίγαντες για να χτίσουν ένα ανάκτορο στη Βαλχάλα. Στην επόμενη όπερα («Βαλκυρία») ο Βόταν προσπαθεί να πάρει πίσω το δαχτυλίδι. Η κόρη του Βόταν, η Μπρουνχίλντε, καταραμένη από τον Άλμπεριχ,  πέφτει σε αιώνιο ύπνο στην κορυφή ενός βουνού, ζωσμένη από φλόγες. Μόνον ένας ατρόμητος ήρωας θα μπορέσει να την σώσει από την καταδίκη της. Στην τρίτη όπερα («Ζίγκφριντ») ο Ζίγκφριντ φτιάχνει ένα σπαθί, παίρνει το δαχτυλίδι από τους γίγαντες, σώζει την Μπρουνχίλντε και φυσικά την ερωτεύεται… Στην τελευταία όπερα όμως («Το λυκόφως των θεών») ο ήρωας πίνει ένα μαγικό φίλτρο και την ξεχνά. Μετά από πολλές περιπέτειες, συνέρχεται αλλά δολοφονείται. Τότε η Μπρουνχίλντε, καβάλα σ’ ένα άλογο, αυτοθυσιαζόμενη, ρίχνεται στην νεκρική πυρά του αγαπημένου της. Η Βαλχάλα γίνεται παρανάλωμα του πυρός και γκρεμίζεται, τα πνεύματα / οι Κόρες του νερού του Ρήνου παίρνουν πίσω το κλεμμένο δαχτυλίδι και μια νέα εποχή αρχίζει.

Σε αυτόν τον πίνακα με τίτλο «Ζίγκφριντ και Μπρουνχίλντε»,  ο καλλιτέχνης Τσαρλς Έρνεστ Μπάτλερ (1864–1933) παρουσιάζει το ζευγάρι των δύσμοιρων εραστών από τον γερμανικό και τον σκανδιναβικό μύθο. Εμφανίζεται να κοιμάται με την πανοπλία της μια σοφή, μαγική γυναίκα, γνωστή ως Μπρουνχίλντε (Brunhild) στο γερμανικό Nibelungenlied του 13ου αιώνα και ως  Brynhild στο ισλανδικό έπος  των Volsungs του ίδιου αιώνα. Γονατισμένος από πάνω της είναι ο πανίσχυρος ήρωας που σκοτώνει τους δράκους, ο Ζίγκφριντ (Siegfried στο Nibelungenlied ή  Sigurd στο ισλανδικό έπος). Ο πίνακας απεικονίζει την πρώτη συνάντηση αυτών των δύο σπουδαίων μυθικών χαρακτήρων. Πρόκειται για μια αρκετά άβολη σκηνή την οποία το έπος  των Volsungs περιγράφει ως εξής:

«Ο Ζίγκφριντ/Sigurd πέρασε το τείχος και είδε έναν άντρα να κοιμάται, ντυμένος με πανοπλία. Πρώτα έβγαλε το κράνος από το κεφάλι του άντρα και είδε ότι ήταν γυναίκα που από την περιβολή της κατάλαβε ότι είχε κοιμηθεί για πάρα πολύ καιρό» (Έπος των Volsungs, κεφάλαιο 21).

Η Μπρουνχίλντε/Brynhild εξήγησε στον Ζίγκφριντ ότι κοιμόταν εξαιτίας μιας κατάρας και με το άνοιγμα της πανοπλίας της από εκείνον φαίνεται πως έσπασε η καταδίκη της σε αιώνιο ύπνο. Ως ευχαριστία που την ξύπνησε, η Μπρουνχίλντε χάρισε στον Ζίγκφριντ τη σοφία και τη γνώση της μαγείας. Οι δυο τους λάτρευσαν ο ένας τον άλλον, αλλά η τραγική ιστορία τους οδήγησε και τους δύο να παντρευτούν άλλους ανθρώπους. Οι επακόλουθες παρεξηγήσεις και ζήλιες τους θα έφερναν ένα αμοιβαίο, ζοφερό τέλος.

Το «Δαχτυλίδι» ήταν το όραμα του Βάγκνερ για μια νέα ολοκληρωμένη μορφή μουσικού δράματος, όπου η ποίηση, το θέατρο και η μουσική θα γίνονταν ένα, μια φωνή για να εκφράσει τον ελεύθερο άνθρωπο της νέας εποχής. Του πήρε 26 χρόνια να το ολοκληρώσει και η συνολική διάρκεια της τετραλογίας ξεπερνά τις 15 ώρες.

Ένα βασικό μουσικό χαρακτηριστικό της βαγκνερικής όπερας  αποτελεί η ιδιαίτερη χρήση της ορχήστρας. Ο Βάγκνερ χρησιμοποίησε πολλά όργανα, μεταξύ αυτών και την τούμπα Βάγκνερ (όργανο που εφηύρε ο ίδιος) και συνολικά 17 διαφορετικές οικογένειες οργάνων προκειμένου να διαθέτει πολλές δυνατότητες συνδυασμών με απώτερο σκοπό την καλλιέργεια πολλών διαφορετικών συναισθημάτων κατά τη διάρκεια των σκηνικών δρώμενων. Για τον ίδιο λόγο, αποδυνάμωσε την παραδοσιακή έννοια της τονικότητας, υπό την έννοια πως το μεγαλύτερο μέρος του «Δαχτυλιδιού» και ειδικά μετά την τρίτη πράξη της όπερας «Ζίγκφριντ», δεν μπορεί να θεωρηθεί πως βρίσκεται σε κάποια μουσικά κλειδιά όπως παραδοσιακά καθορίζεται, αλλά μάλλον σε περιοχές κλειδιών, κάθε μια από τις οποίες μετακυλά ομαλά στην επόμενη.

Λούντβιχ Κράνιχ: Το Λυκόφως των Θεών - Götterdämmerung

Ο Βάγκνερ μας επιφυλάσσει ένα αποκαλυπτικό φινάλε, μουσικά και αφηγηματικά, με την κορύφωση του δράματος και του ορχηστρικού μεγαλείου της τέχνης του. Ο τίτλος του τέταρτου και τελευταίου τμήματος της τετραλογίας («Το Λυκόφως των Θεών») είναι γερμανική μετάφραση του αρχαίου νορδικού Ράγκναροκ, που αναφέρεται στη μάχη του τέλους του κόσμου. Αυτό το τέλος προοιωνίζουν οι τρεις Κόρες, υφαίνοντας το κέντημα της μοίρας. Αυτό το τέλος περιμένει ο Βόταν στη Βαλχάλα, ελπίζοντας ότι η Μπρουνχίλντε με τον Ζίγκφριντ θα αποκαταστήσουν στο μεταξύ την ισορροπία ανάμεσα στους ζωντανούς. Όμως οι σκοτεινές δυνάμεις θα σκοτώσουν τον Ζίγκφριντ για να μην γυρίσει το δαχτυλίδι στους αρχικούς του κατόχους. Τότε η Μπρουνχίλντε κάνει την ύστατη θυσία πέφτοντας στη νεκρική πυρά μαζί με τον Ζίγκφριντ. Η κατάρα του Άλμπεριχ αίρεται και οι Κόρες του Ρήνου ανακτούν το δαχτυλίδι τους. Στην προσπάθειά του να το ξανακλέψει, το κακό πνίγεται στο ποτάμι. Την ίδια στιγμή οι θεοί κατασπαράσσονται  από τις φλόγες της Βαλχάλα.

Αγάπη! Ώρα για επανάσταση (Επίλογος)

Με την κατακλείδα, ο Βάγκνερ υπογράφει την καταστροφή του κόσμου, όμως οι σκέψεις φτερουγίζουν πανάλαφρες σε μια μελλοντική ουτοπία. Η φωτιά που καταστρέφει το συντηρητικό παρόν είναι το μέσο της κάθαρσης από την παλιά τάξη πραγμάτων και την καταπίεση της θεϊκής κυριαρχίας αλλά και από κάθε μορφή καταπιεστικής εξουσίας. Το «Λυκόφως των Θεών προφητεύει το τέλος του κόσμου, αλλά εμφορείται κι από το πνεύμα της επανάστασης και της αναγέννησης, με κινητήρια δύναμη την αγάπη.

Και παρόλο που το «Δαχτυλίδι» έχει όχι ένα αλλά δύο ανίκητα “love stories”, με το ένα από τα οποία ασχοληθήκαμε εδώ, δεν είναι τόσο η αγάπη μεταξύ δύο ανθρώπων το θέμα, όσο η αγάπη ως ουμανιστικό αντίβαρο στην απληστία και τη διαφθορά. Με την αποστροφή της αγάπης στην αρχή έγινε εξουσιομανής ο Άλμπεριχ και με τη νίκη της αγάπης στο τέλος διαλύεται το σκοτάδι για να γεννηθεί το καινούργιο. Είναι φοβερό πως ο Βάγκνερ είχε προειδοποιήσει από τότε για τον κίνδυνο του ολοκληρωτισμού από εξουσιομανείς τυράννους που αρνούνται την αγάπη και ακολουθούν τον δρόμο του μίσους. Από την καταστρεπτική τους μανία δεν γλιτώνει τίποτα, ούτε καν οι ίδιοι. Όμως κάποιοι ακατανόμαστοι συμπατριώτες του Βάγκνερ προς τα μέσα του 20^ου αιώνα δεν το πήραν το μήνυμα. Τι ειρωνεία…

Θα ακούσουμε δύο ορχηστρικά αποσπάσματα από την Τρίτη και τελευταία πράξη του «Λυκόφωτος των Θεών», σε περισσότερες της μιας, εκτελέσεις.

Τσαρλς Έρνεστ Μπάτλερ: Ζίγκφριντ και Μπρουνχίλντε / Sigurd  and Brynhild (1909)

Πρώτα το σημείο που ο Ζίγκφριντ έχει ξεψυχήσει με το όνομα της Μπρουνχίλντε, της μόνης και αληθινής αγάπης του, στα χείλη του. Το πτώμα του οδηγείται με πένθιμο εμβατήριο στο παλάτι. Να η μουσική της πομπής του νεκρού ήρωα.

ΒΑΓΚΝΕΡ Ορχηστρικό Ιντερλούδιο και Πένθιμη Μουσική για τον Θάνατο του Ζίγκφριντ. Φιλαρμονική του Βερολίνου, Χέρμπερτ φον Κάραγιαν-1970.mp3

Η Μπρουνχίλντε εμφανίζεται και διατάζει να φτιαχτεί μία σχεδία για να τοποθετηθεί το νεκρό σώμα του Ζίγκφριντ. Αντιλαμβάνεται πως ο Ζίγκφριντ δεν την πρόδωσε, καθώς ο ίδιος είχε παραπλανηθεί. Παίρνει το δαχτυλίδι και αναγγέλει πως οι Κόρες του Ρήνου μπορούν να το επαναποκτήσουν μέσα από τις στάχτες της ίδιας της Μπρουνχίλντε, μετά τη μεγάλη καθαρτήρια φωτιά που θα βοηθήσει να αρθεί οριστικά η κατάρα της. Στη συνέχεια βάζει φωτιά στη σχεδία του Ζίγκφριντ, η οποία γρήγορα εξαπλώνεται και η ίδια εισέρχεται σε αυτή με το άλογο της. Ο Ρήνος υπερχειλίζει και οι Κόρες ανακτούν το δαχτυλίδι. Την ίδια στιγμή καίγεται το ανάκτορο της Βαλχάλα.

Η παρακάτω μουσική που κλείνει την τετραλογία του Βάγκνερ, ενσαρκώνει την ελπίδα για τον αναγεννημένο, καλύτερο νέο κόσμο μέσα από την καταστροφή του παλιού κόσμου με τέτοιον μοναδικά εκπληκτικό τρόπο, ώστε εξακολουθεί ακόμα και σήμερα, κοντά σαράντα χρόνια από τότε που την πρωτοάκουσα, να με συγκινεί βαθιά και να δίνει νόημα στη ζωή μου.

ΒΑΓΚΝΕΡ Σκηνή της θυσίας της Μπρουνχίλντε και το Τέλος των Θεών. Φιλαρμονική του Βερολίνου, Λόριν Μααζέλ-1987.mp3

ΒΑΓΚΝΕΡ Το Τέλος των Θεών. Τσέχικη Φιλαρμονική, Λόβρο φον Μάτατσικ-1967.mp3

Ακούμε για το τέλος τα δύο επιλεγμένα αποσπάσματα σαν ενιαίο κομμάτι για ορχήστρα.

ΒΑΓΚΝΕΡ Πένθιμη Μουσική για τη Νεκρική Πομπή του Ζίγκφριντ και το Τέλος των Θεών. Ορχήστρα του Κλίβλαντ, Γκέοργκ Σελ-1968.mp3

Μαξ Μπρίκνερ, Ότο Χένιγκ: Τελική σκηνή από το «Λυκόφως των Θεών» του Ρίχαρντ Βάγκνερ. Η Βαλχάλα παραδομένη στην πυρά.