Ο «Φαίδρος» είναι διάλογος του Πλάτωνα (μας έχει απασχολήσει προγενέστερα στην άσκηση της 26ης 11. 2023, βλ. σύνδεσμο: https://tinyurl.com/4d728ccr) που διαδραματίζεται σε ένα σημείο πλάι στις όχθες του ποταμού Ιλισσού, όπου φαίνεται ο Σωκράτης να συζητεί με τον νεαρό μαθητή του Φαίδρο. Είναι μεσημέρι, ο ήλιος λάμπει και τα τζιτζίκια τραγουδούν δυνατά. Οι δυο τους κάθονται κάτω από τη δροσερή σκιά ενός πλάτανου για να ξαποστάσουν και ξεκινούν να συζητούν για έναν λόγο περί έρωτος που ο Φαίδρος είχε ακούσει το πρωί από τον ρήτορα Λυσία. Το έργο γράφτηκε κατά την ώριμη περίοδο του Πλάτωνα (386–367 π.Χ.), και το πρώτο μέρος ασχολείται με τον έρωτα, ενώ το δεύτερο με τη ρητορική τέχνη. Ο Σωκράτης περιγράφει την φύση της ανθρώπινης ψυχής χρησιμοποιώντας έναν μύθο- της πτερόεσσας ψυχής. Μια αθάνατη ουσία υπό μορφή άρματος, που κινείται στον υπερουράνιο χώρο διαιρεμένη σε τρία μέρη, τα δύο από τα οποία έχουν μορφή αλόγου και το τρίτο μορφή ηνιόχου. Ο ηνίοχος συμβολίζει το λογιστικό εκείνο μέρος της ψυχής, με το οποίο σκεφτόμαστε και κρίνουμε.

Το ένα άλογο είναι το «θυμοειδές», που συνδέεται με ορμητικά συναισθήματα όπως αυτό της οργής. Το άλλο είναι το «επιθυμητικό»,  δηλαδή η πηγή των επιθυμιών του σώματός  μας όπως η πείνα και η δίψα. Καθώς ταξιδεύουν οι ψυχές φτάνουν σε ένα σημείο από όπου είναι ορατή η περιοχή πέρα από τον ουρανό εκεί όπου βρίσκεται το πραγματικό ον, η αλήθεια.

Τα άλογα των θεϊκών ψυχών είναι καλά και ήρεμα και ακούν στα παραγγέλματα του ηνιόχου, ο οποίος κρατά με σιγουριά τα χαλινάρια. Έτσι, οι ψυχές των θεών μπορούν να ατενίσουν ανενόχλητες την ουσία και την αλήθεια των πραγμάτων.

Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με τις ανθρώπινες ψυχές... Το ένα τους άλογο, το «θυμοειδές», αυτό που είναι στην ευμενέστερη θέση, έχει σώμα στητό και καλοδεμένο, τον αυχένα του ψηλό, τη μύτη του γαμψή, είναι φωτεινό, με μαύρα μάτια. Είναι φιλότιμο, συνετό και σεμνό, αγαπάει την αλήθεια, δεν έχει ανάγκη από χτυπήματα, αλλά καθοδηγείται μόνο με τον λόγο και το παράγγελμα του ηνιόχου. Το άλλο, πάλι, το «επιθυμητικό» έχει στραβό σώμα, είναι κακοσχηματισμένο, με παχύ αυχένα και βραχύ λαιμό, πλατυπρόσωπο, σκοτεινό με μάτια γκριζογάλαζα και αιματώδη.  Ρέπει στην ύβρη και την αλαζονεία, είναι κουφό και έχει τριχωτά αυτιά και πολύ δύσκολα υπακούει στα χτυπήματα με το μαστίγιο και στα κεντρίσματα. 

Όταν λοιπόν ο ηνίοχος δει το ερωτικό όραμα και με τις αισθήσεις θερμάνει ολόκληρη τη ψυχή του από αυτή τη θέα και βαθμιαία ο ίδιος γεμίσει από τα προκλητικά κεντρίσματα του πόθου, το άλογο που είναι υπάκουο στον ηνίοχο, επειδή και τότε -όπως και πάντα- συγκρατείται από τη σεμνότητα, ελέγχει τον εαυτό του και δεν πηδά πάνω στον αγαπημένο· όμως το άλλο άλογο δεν δίνει σημασία ούτε στο μαστίγιο, ούτε στα κεντρίσματα του ηνιόχου, πετάγεται απότομα και με βία προς τα μπρος και ταλαιπωρώντας με κάθε τρόπο τον σύντροφό του και τον ηνίοχο, τους αναγκάζει να ορμήσουν επάνω στον αγαπημένο και να θυμηθούν την ομορφιά των ηδονών. 

Κάποιες ανθρώπινες ψυχές μοιάζουν περισσότερο με τις θεϊκές και οι ηνίοχοί τους σηκώνουν το κεφάλι για να δουν ό,τι βρίσκεται πέρα από τον ουρανό. Τα άλογα όμως δεν υπακούν αμέσως σε όλα τα παραγγέλματα. Η προσοχή των ηνιόχων αποσπάται από αυτό που βλέπουν και επικεντρώνεται στην καθοδήγηση των αρμάτων τους. Έτσι, αυτές οι ψυχές αντικρύζουν μεγάλο μέρος αλλά όχι ολόκληρη την αλήθεια. Σε άλλες ανθρώπινες ψυχές τα άλογα είναι πιο ατίθασα. Δεν πειθαρχούν. Δεν συντονίζουν τις κινήσεις τους και έτσι παρασύρουν τα άρματα προς τα κάτω. Οι ηνίοχοι προσπαθούν να τα χαλιναγωγήσουν. Μόνο για λίγο μπορούν να στρέφουν το κεφάλι πέρα από τον ουρανό. Γι’ αυτό προλαβαίνουν να δουν μόνο μικρό μέρος της αλήθειας. Τέλος, υπάρχουν και κάποιες ψυχές ανθρώπων που τα άλογά τους είναι πολύ άγρια. Αφηνιάζουν, σηκώνονται στα δύο πόδια, πέφτουν το ένα πάνω στο άλλο, ενώ οι ηνίοχοι προσπαθούν να σταθούν όρθιοι. Όσο και να προσπαθούν, αδυνατούν να ελέγξουν την πορεία των αρμάτων τους με αποτέλεσμα οι ψυχές να ποδοπατιούνται, παρασύροντας η μία την άλλη. Τα φτερά τους καταστρέφονται και ποτέ μα ποτέ δεν βλέπουν τίποτα από την αλήθεια…

Ο Πλάτων γράφει για την ψυχή που έλκεται από το κάλλος και παλεύει με τις αντίρροπες δυνάμεις μέσα της. Και αναρωτιέμαι – τι είναι αυτό αν όχι η δική μας ψυχική εμπειρία, όταν ερωτευόμαστε, όταν ονειρευόμαστε, όταν ποθούμε κάτι πέρα από το υλικό και το μετρήσιμο;

Στη σύγχρονη εποχή, βιώνουμε τον έρωτα είτε απόλυτα εξιδανικευμένο είτε ως καθαρό βιολογικό ένστικτο. Όμως ο Πλάτωνας προτείνει κάτι ενδιάμεσο – ή μάλλον κάτι υπερβατικό: ο έρωτας είναι η μνήμη του αόρατου μέσα από το ορατό.

Κι εδώ έρχεται η ψυχανάλυση να φωτίσει με το δικό της φως: το άλογο που ορμά αχαλίνωτο θυμίζει το Εκείνο του Φρόυντ – την ακατέργαστη ενόρμηση, το ασυνείδητο που δεν λογαριάζει κοινωνικούς ή ηθικούς περιορισμούς. Το άλογο της ευγένειας και της εγκράτειας μοιάζει με το Υπερεγώ, το αξιακό μας σύστημα, η εσωτερικευμένη φωνή του «πρέπει». Ο ηνίοχος, τέλος, είναι το Εγώ, ο διαμεσολαβητής που προσπαθεί να κρατήσει την ισορροπία, να φέρει συμφιλίωση και πλοήγηση στη ζωή.

Αλλά το ερώτημα είναι: ποιος από όλους κυριαρχεί σήμερα;
Σε έναν κόσμο που μας σπρώχνει στον άμεσο ερεθισμό, στην ταχύτητα, στο «καταναλώσιμο» συναίσθημα, υπάρχει ακόμα χώρος για τον ηνίοχο; Μπορεί η ψυχή να ξαναβρεί τα φτερά της μέσα από το χάος των σύγχρονων πόθων; Ο μύθος του Πλάτωνα προτείνει ότι κάθε άνθρωπος φέρει εντός του την προ-ιστορία της ψυχής του: μια ύπαρξη πριν τη γέννηση, μια μακρινή εμπειρία ομορφιάς και αλήθειας που προσπαθεί απεγνωσμένα να ανασύρει. Και ίσως αυτή η νοσταλγία είναι ο πιο ειλικρινής μας οδηγός…