Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Φρεντερίκ Μπαζίλ, "Καλλιτεχνικό εργαστήρι της οδού Κονταμίν 9 στο Παρίσι", 1870.

Σε μια εποχή όπου η απομόνωση, η ψηφιακή μεσολάβηση και η συστηματική αποδόμηση της εμπιστοσύνης μοιάζουν να είναι τα νέα κοινωνικά αξιώματα, η ανάδυση ενός πίνακα του 19ου αιώνα ως σύμβολο συνεργατικότητας φαντάζει παράδοξα επίκαιρη. Ο πίνακας «Το εργαστήρι του Μπαζίλ» δεν είναι απλώς ένα στιγμιότυπο καλλιτεχνικής καθημερινότητας. Είναι μια σιωπηλή αλλά ηχηρή υπενθύμιση της ανθρωπολογικής ανάγκης για συνεύρεση, για ανταλλαγή ιδεών, για εκείνη τη «συνάντηση των πνευμάτων» που γέννησε τις σπουδαιότερες εξελίξεις στην ιστορία της σκέψης.

Η απεικόνιση του στούντιο δεν περιορίζεται στην παρουσία καλλιτεχνών εν ώρα δημιουργίας· αποκαλύπτει μια ολόκληρη κοσμοθεωρία: τη σημασία της φυσικής παρουσίας, της διαλογικής σχέσης, της ευελιξίας στον ρόλο και της αποποίησης του εγώ υπέρ του κοινού καλού. Η παρουσία του Μανέ, όχι ως δασκάλου αλλά ως ενεργού συνομιλητή, η συμπερίληψη φίλων από άλλους καλλιτεχνικούς κλάδους και η συνύπαρξη παρατήρησης, μουσικής, συζήτησης και δημιουργίας, μας παραδίδουν ένα μοντέλο δημιουργικής συμβίωσης που υπερβαίνει τον ίδιο τον πίνακα. Εδώ, η συνεργασία δεν είναι μηχανισμός, αλλά στάση ζωής.

Η σκηνή εκτυλίσσεται στο ατελιέ που ο Μπαζίλ μοιραζόταν με τον Ρενουάρ στην οδό Rue de la Condamine στο Παρίσι. Στην αριστερή πλευρά, τρεις άνδρες στέκονται γύρω από έναν καμβά – το έργο είναι κρυμμένο, σχεδόν ιερό. Ο Μανέ, μεγαλύτερος και σεβαστός, κοιτά προσεκτικά και κρατά πινέλο, ενώ στο πλάι του ο ίδιος ο Μπαζίλ, κρατώντας την παλέτα του, φαίνεται να κάνει ένα διάλειμμα για να  α κ ο ύ σ ε ι. Δεξιά, ο φίλος του, Εντμόν Μετρ, παίζει πιάνο, ενώ άλλοι συζητούν χαμηλόφωνα, παρατηρούν, ακούν. Δεν είναι όλοι ζωγράφοι: μερικοί είναι μουσικοί, άλλοι ίσως λογοτέχνες – φίλοι, συνοδοιπόροι, "πνευματικοί συγγενείς".

Αυτός ο πίνακας είναι μια εικόνα αρμονίας, όχι επειδή όλα είναι τέλεια, αλλά επειδή όλα είναι  α ν ο ι χ τ ά : ανοιχτά σε διάλογο, σε αλληλεπίδραση, σε προσφορά. Ο Μανέ, που είχε ήδη εδραιωθεί ως καλλιτέχνης, δεν δίστασε να εμπλακεί ενεργά στο έργο ενός νεότερου. Ζωγράφισε, μάλιστα, ο ίδιος τη φιγούρα του Μπαζίλ στον πίνακα. Αυτή η χειρονομία δεν είναι μικρή. Είναι πράξη εμπιστοσύνης, απόδειξη σχέσης, έκφραση βαθιάς πίστης στη δύναμη της συν-δημιουργίας.

Ανρί Φαντέν-Λατούρ, «Ένα στούντιο στην περιοχή Μπατινιόλ», 1870.

Το ίδιο πνεύμα αναδύεται και στον πίνακα «Ένα στούντιο στην περιοχή Μπατινιόλ» του Ανρί Φαντέν-Λατούρ, όπου ο Μανέ περιβάλλεται από τους Μπαζίλ, Ρενουάρ, Μονέ, Ζολά και άλλους – μια «παρέα της καινοτομίας», μια οικογένεια δημιουργών που εμπνέεται ο ένας από τον άλλο. Εδώ, το στούντιο δεν είναι απλώς χώρος παραγωγής, αλλά καταφύγιο κοινής αναζήτησης και σιωπηρής πίστης στο μέλλον. Ομοίως, στον παρακάτω πίνακα «Το εργαστήριο του ζωγράφου» του Γκυστάβ Κουρμπέ, η φιγούρα του καλλιτέχνη δεν είναι απομονωμένη. Είναι το κέντρο ενός κόσμου που περιλαμβάνει εργάτες, στοχαστές, παιδιά, διανοούμενους: ένα πάνθεον ανθρώπινων τύπων, που όλοι έχουν θέση στη διαδικασία της δημιουργίας.

Γκυστάβ Κουρμπέ, «Το εργαστήρι του ζωγράφου», 1855.

Αντίθετα, στις σύγχρονες κοινωνίες, η συνεργασία μοιάζει να έχει μετατραπεί σε σύνθημα χωρίς ουσία. Η εργασία οργανώνεται γύρω από ατομικούς στόχους, τα σχολεία πριμοδοτούν τον κακοήθη ανταγωνισμό και όχι την ομαδική μάθηση, και τα πολιτικά συστήματα "θωρακίζονται" πίσω από παρατάξεις που μοιάζουν ανίκανες να συνομιλήσουν. Το διακύβευμα δεν είναι απλώς η παραγωγικότητα, αλλά ο ίδιος ο κοινωνικός ιστός.

Φιλοσοφικά, το ζήτημα αγγίζει την ίδια τη φύση του ανθρώπου ως «πολιτικόν ζῷον». Ο Αριστοτέλης θεμελίωσε την έννοια του κοινού βίου στην αναγνώριση της ανάγκης του ανθρώπου για άλλους – όχι μόνο για επιβίωση, αλλά για κατανόηση και ολοκλήρωση. Ο Χάιντεγγερ, αιώνες αργότερα, θα μιλούσε για το «είναι-με» (Mitsein) ως θεμελιώδη διάσταση της ύπαρξης. Η αποσύνθεση της συνεργασίας δεν είναι, λοιπόν, απλώς λειτουργική αστοχία: είναι υπαρξιακή απώλεια.

Μπορούμε, λοιπόν, να φανταστούμε τα σχολεία ως σύγχρονα «εργαστήρια του Μπαζίλ», όπου η γνώση παράγεται μέσα από τη συνεργασία και όχι την ατομική μηχανική απομνημόνευση; Μπορούμε να ξανασκεφτούμε και να θεσμοθετήσουμε τους εργασιακούς χώρους ως κοινότητες πρακτικής, και όχι ως πεδία ατομικού ανταγωνισμού για επίτευξη αποκλειστικά ατομικών στόχων; Και πάνω απ’ όλα, μπορούμε να οραματιστούμε τις κοινωνίες μας ως ανοιχτά πεδία διαλόγου, όπου η διαφορετικότητα αποτελεί πηγή έμπνευσης;

Η απάντηση δεν βρίσκεται μόνο στα πολιτικά ή τεχνολογικά εργαλεία που έχουμε στη διάθεσή μας, αλλά στην αναθεώρηση της ίδιας μας της ανθρωπολογικής προτεραιότητας: να ζούμε μαζί, να δημιουργούμε μαζί, να υπάρχουμε μέσα από τον άλλο. Η χαμένη τέχνη της συνεργασίας δεν είναι χαμένη για πάντα· αρκεί να θυμηθούμε ότι η ομορφιά, όπως και η πρόοδος, είναι

σ υ λ λ ο γ ι κ ό  έργο.