Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Στη μουσική, το κύριο θέμα - leitmotif - idée fixe είναι μια επαναλαμβανόμενη μελωδική φράση που χρησιμοποιείται για να αναπαραστήσει είτε έναν χαρακτήρα και να τον συνοδεύει κάθε φορά που αυτός εμφανίζεται στη σκηνή ή υπονοείται με οποιονδήποτε τρόπο από τα λόγια των τραγουδιστών-ηθοποιών, είτε  ένα σκηνικό, ένα συναίσθημα ή ένα θέμα. Τα leitmotif έγιναν δημοφιλή από τον Γερμανό συνθέτη όπερας Ρίχαρντ Βάγκνερ και χρησιμοποιήθηκαν κυρίως στην όπερα κατά τον 19ο και 20ό αιώνα. Τα leitmotif μπορούν να παρουσιαστούν στην αυθεντική τους μορφή (συνήθως όταν ακούγονται για πρώτη φορά), παραλλαγμένα ή σε συνδυασμό με άλλα. Η χρήση τους έγκειται στο να λειτουργούν σαν υπενθύμιση του στοιχείου με το οποίο ταυτίζονται, στο υποσυνείδητο του ακροατή/θεατή και σαν δομικό υλικό, το οποίο βοηθάει στη μορφολογική ενότητα του δράματος. Στην παρούσα ανάρτηση θα μοιραστώ μαζί σας εκείνη τη μουσική όπου η χρήση του leitmotif, μαγευτικά λειτουργική, μου έκανε την πιο βαθιά εντύπωση από το πρώτο της άκουσμα έως σήμερα.

«Το κορίτσι της Δύσης (ιταλ. La fanciulla del West)» είναι τρίπρακτη όπερα  του Τζάκομο Πουτσίνι που γράφτηκε σε ιταλικό λιμπρέτο των Γκουέλφο Τσιβινίνι και Κάρλο Τσανγκαρίνι, βασισμένο στο θεατρικό έργο της αδελφής ψυχής του Πουτσίνι, του Ντέιβιντ Μπελάσκο "Το Κορίτσι της Χρυσής Δύσης". Πρωτοπαρουσιάστηκε στη Μητροπολιτική Όπερα της Νέας Υόρκης στις 10 Δεκεμβρίου 1910 και γνώρισε μεγάλη επιτυχία στο κοινό. Η ρομαντική αυτή όπερα του Πουτσίνι θυμίζει επικό γουέστερν: πιστολέρος, σαλούν, χαρτοπαιξίες, καταζητούμενοι και αιματηρές συμπλοκές. Κανένας άλλος συνθέτης, εκτός ίσως από τον Βέρντι στα ώριμα έργα του, δεν δημιουργεί με τόση επιτυχία στις όπερές του μια τόσο ζωντανή και συγκεκριμένη ατμόσφαιρα τόπου και εποχής. Στην προκείμενη περίπτωση, το τοπικό χρωματικό στοιχείο εμπνεύστηκε ο Πουτσίνι, όταν είδε το έργο του Ντέιβιντ Μπελάσκο και φυσικά η Άγρια Δύση διέθετε μια διαρκή, μυθική γοητεία.

Τσαρλς-Κρίστιαν Νάαλ, Όγκουστ Ουέντεροθ: Μεταλλωρύχοι σε μια απ’ τις Οροσειρές Σιέρες, 1851-1852.

Σύνοψη

Α’ Πράξη. Το 1849, στη μεγάλη αίθουσα της «Πόλκας», ενός χαρτοπαικτικού σαλούν, μαζεύονται οι χρυσοθήρες, στα χρόνια που οι κυνηγοί του χρυσού είχαν κατακλύσει την Καλιφόρνια. Γυρνούν από τη δουλειά τους στα ορυχεία, με σακούλια γεμάτα δυσκολοκέρδιστο χρυσάφι για να τους το φυλάξει η Μίνι, η κοπέλα που διευθύνει την «Πόλκα». Όταν ο υπάλληλος του μπαρ, ανάβει τα φώτα, η «Πόλκα» παίρνει ζωή. Τραχείς άνδρες έρχονται χαιρετώντας ο ένας τον άλλον με τραγούδια. Άλλοι διασκεδάζουν χαρτοπαίζοντας, πίνοντας και χορεύοντας.

Χορός μεταλλωρύχων στην Καλιφόρνια, Ο πυρετός του χρυσού.

Ο Άσμπυ, ο αντιπρόσωπος του Γουέλς Φάργκο, μπαίνει και λέει στον Ρανς, τον σερίφη, πως ανακάλυψε τον Ραμίρεζ, τον αρχηγό μίας σπείρας ληστών. Κατόπιν,  όταν φουντώσει ένας καβγάς μεταξύ των αντρών, μπαίνει η Μίνι, οπότε και ακούγεται για πρώτη φορά το κύριο μουσικό θέμα της, και ηρεμεί τα πνεύματα. Όλοι οι άνδρες πίνουν στην υγειά της και της προσφέρουν δώρα: λουλούδια, κορδέλες κ.λπ.

Α' ΠΡΑΞΗ - Η πρώτη εμφάνιση της Μίνι.mp4

Ο Πουτσίνι χρησιμοποιεί την ασυμφωνία και την ομοφωνία για να ορίσει τα άκρα του συναισθήματος και της έντασης μεταξύ των μεταλλωρύχων, του σερίφη και του παράνομου Ραμίρεζ, αλλά και μεταξύ της Μίνι και των ανδρών που την θέλουν και την αγαπούν. Εκείνη τους μαζεύει τριγύρω της, τους διαβάζει το Ευαγγέλιο και τους μαθαίνει να διαβάζουν, να γράφουν, ν' αγαπούν ο ένας τον άλλο και να σέβονται τον Θεό. Τότε μπαίνει ο Ντικ Τζόνσον, ένας κομψός νεαρός ξένος. Η Μίνι τον είχε συναντήσει κι άλλη φορά και νιώθει πως ο Ντικ είναι ο άνθρωπος που θα μπορέσει ν' αγαπήσει. Δεν ξέρει όμως πως αυτός είναι στην πραγματικότητα ο Ραμίρεζ. Ενώ η Μίνι χορεύει με τον Τζόνσον, ο Άσμπυ που είχε βγει να εντοπίσει τη σπείρα των ληστών, μπαίνει μέσα στο σαλούν ακολουθούμενος από τους άντρες του που έχουν συλλάβει τον Κάστρο, έναν από τους άνδρες του Τζόνσον. Ο Κάστρο αναγνωρίζει τον αρχηγό του και, για να μην τον φανερώσει, ξεφεύγει από την «Πόλκα» και κρύβεται στο «Παλμέτο», αναγκάζοντας τους διώκτες του να τον κυνηγήσουν εκεί. Το «Παλμέτο» είναι ένα άλλο μπαρ, που το διευθύνει μια κοπέλα που ο Τζόνσον κάποτε αγαπούσε, αλλά αυτή τον είχε προδώσει στον Άσμπυ.

Η Εύα-Μαρία Ουέστμπρουκ (Μίνι) και ο Γιόνας Κάουφμαν (Ντικ Τζόνσον) στην πρόσφατη παράσταση της Μητροπολιτικής Όπερας της Νέας Υόρκης.

Ο Τζόνσον μένει πίσω μαζί με τη Μίνι για να φυλάξει το μέρος που μπήκε για να το ληστεύσει. Ερωτεύεται όμως τη Μίνι και δεν μπορεί να πραγματοποιήσει το σχέδιό του. Στο τέλος της Πρώτης Πράξης, η Μίνι μένει μόνη της στην «Πόλκα» για να συλλογιστεί τον μυστηριώδη κύριο Τζόνσον και το πρώτο της φιλί, ενώ μια χορωδία εκτός σκηνής μιμείται σιωπηλά τον άνεμο πέρα στα βουνά, δημιουργώντας μια άκρως υποβλητική ατμόσφαιρα. Το προηγηθέν ερωτικό ντουέτο της Μίνι και του Τζόνσον καταλήγει με τη μεταμόρφωση του κύριου μουσικού θέματος της Μίνι, όπως το τραγουδάει ο Τζόνσον, κατ’ εμέ, μια από τις πιο μαγικές στιγμές σε όλη την τέχνη της όπερας γενικά. Την εφαρμογή του λαϊτμοτίφ ακολουθεί η καινοτόμος άλυτη συγχορδία στο τέλος της Πράξης που απεικονίζει τη λαχτάρα και την αβεβαιότητα της Μίνι.

Α' ΠΡΑΞΗ - Ερωτικό ντουέτο και κατάληξη της Α' Πράξης.mp4

Β’ Πράξη. Αργότερα, στο σπίτι της Μίνι, η Μίνι και ο Τζόνσον εξομολογούνται την αγάπη τους, αλλά ο Άσμπυ, ο σερίφης Ρανς και οι άνδρες τους τους χτυπούν την πόρτα. Η Μίνι λέει στον Τζόνσον να κρυφτεί. Οι άνδρες ψάχνουν το σπίτι, αλλά δεν βρίσκουν τον Τζόνσον. Η Μίνι λέει στον Ρανς και τους άλλους να φύγουν από το σπίτι της. Προτού φύγει όμως ο Ρανς δείχνει στη Μίνι μία φωτογραφία του Ραμίρεζ. Η Μίνι καταλαβαίνει ότι ο Τζόνσον είναι ο Ραμίρεζ, αλλά δεν τον προδίδει. Όταν οι άλλοι φεύγουν, η Μίνι κατηγορεί τον Τζόνσον πως την ξεγέλασε. Αυτός της λέει πως την αγαπά, πως θέλει να αφήσει τη σπείρα του και να πάρει τη Μίνι μακριά, όπου θα μπορέσουν να αρχίσουν μια καινούργια ζωή. Η Μίνι όμως θυμώνει και τον διώχνει. Ο Τζόνσον πληγώνεται έξω από την πόρτα της κι εκείνη τον παίρνει μέσα και τον κρύβει. Μπαίνει τότε στο σπίτι ο σερίφης Ρανς και βλέπει να πέφτει πάνω στο χέρι του αίμα Φωνάζει τότε να κατεβεί κάτω ο Τζόνσον, αλλιώς θα τον σκοτώσει. Ο Τζόνσον κατεβαίνει και λιποθυμά από την αιμορραγία.

Η Μίνι προτείνει τότε στον Ρανς να παίξουν μία παρτίδα πόκερ. Αν κερδίσει ο Ρανς, θα πάρει και τη Μίνι και τον Τζόνσον. Αν όμως κερδίσει η Μίνι, ο Τζόνσον ανήκει σ' αυτήν και πρέπει να ελευθερωθεί. Ο Ρανς συμφωνεί. Παίζουν και η Μίνι τον κερδίζει αλλάζοντας τα χαρτιά της. Ο Ρανς φεύγει.

Η Μίνι, σε αυτήν τη δεξιοτεχνική πρωτοποριακή επίδειξη ευφυΐας, προκαλεί τον Ρανς σε ένα παιχνίδι πόκερ, ενώ τα πιτσικάτι στις χαμηλότερες χορδές των εγχόρδων της ορχήστρας αναστέλλουν τον χρόνο, καθώς μοιράζονται τα χαρτιά. Λίγα λέγονται στην πραγματικότητα, πόσο μάλλον τραγουδιούνται με τον παραδοσιακό τρόπο. Αυτή είναι μια σκηνή δράσης: αν η Μίνι χάσει, θα παντρευτεί τον Ρανς. Αν κερδίσει, ο Τζόνσον είναι δικός της. Δεν υπάρχει άλλη διέξοδος από το να «κλέψει» στα χαρτιά και ο Πουτσίνι πλαισιώνει τις νικητήριες κραυγές της «Α! È mio!» («Είναι δικός μου!») με μια έκρηξη fortissimo από την ορχήστρα. Μετά τον θρίαμβό της, η Μίνι γελάει ανεξέλεγκτα, αλλά καταρρέει κλαίγοντας, καθώς η αυλαία πέφτει γρήγορα.

Β' ΠΡΑΞΗ - Η καταληκτική σκηνή του πόκερ.mp4

Γ’ Πράξη. Αργότερα, ο Ρανς παραφυλάει, ενώ οι άλλοι άνδρες κυνηγούν τον Τζόνσον στα δάση και τον πιάνουν. Ο Ρανς ζητά να τον κρεμάσουν αμέσως· όμως η Μίνι φτάνει καλπάζοντας, ενώ ακούγεται για μια ακόμη και τελευταία φορά το κύριο μουσικό θέμα της, εδώ σε δραματικό, μεγαλιώδες ύφος, λόγω της περίστασης. Με το πιστόλι στο χέρι, στέκεται πλάι στον Τζόνσον και λέει πως αν τολμήσει κανείς να τον πειράξει, εκείνη θα σκοτώσει τον φονιά του Τζόνσον και θα σκοτωθεί και η ίδια μόνη της. Τελικά κατορθώνει και πείθει τους άντρες να ελευθερώσουν τον αγαπημένο της. Οι μεταλλωρύχοι θυμούνται με θλίψη τους στίχους και τη μουσική του τραγουδιού «La mia mamma, che farà s’io non torno? Quanto piangerà!» («Τι θα κάνει η μητέρα μου αν δεν επιστρέψω; Θα κλάψει τόσο πολύ!») και μια χορωδία αποχαιρετισμών σβήνει σε pianissimo, καθώς το ευτυχισμένο ζευγάρι εξαφανίζεται στην ανατολή του ήλιου φεύγοντας για μια καινούργια ζωή. Στο τέλος ο έρωτας νικάει, στα βουνά της Σιέρρα Μάντρε.

Γ' ΠΡΑΞΗ - Η σωτήρια παρέμβαση της Μίνι και το φινάλε της όπερας.mp4

Με δεδομένη τη θριαμβευτική υποδοχή της παγκόσμιας πρεμιέρας, στη Μητροπολιτική Όπερα της Νέας Υόρκης το 1910 και με πρώτους διδάξαντες, όπως φαίνεται στην παρακάτω φωτογραφία από την Γ’ Πράξη, την Τσέχα δραματική σοπράνο Έμι Ντέστιν πλάι στους Ιταλούς Ενρίκο Καρούζο  και Πασκουάλε Αμάτο, υπό τη διεύθυνση του Αρτούρο Τοσκανίνι, κάθε επιστροφή του συγκεκριμένου έργου στην κοιτίδα του, όπως η παρούσα παράσταση,  αποτελεί αντιπαράσταση με την ιστορία.

ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ.pdf

Ο μοντερνισμός του ώριμου πλέον Πουτσίνι αναδεικνύεται όσο ποτέ στο μέχρι προ ολίγων δεκαετιών υποτιμημένο «Κορίτσι της Δύσης», έργο με οικονομία στην ανάπτυξη των μελωδιών και με συνεχείς τολμηρές διαταράξεις του ομαλού ειρμού της μουσικής. «Το κορίτσι της Δύσης» φέρει απαράλλαχτη την δραματουργική σφραγίδα της ιδιοφυίας του Πουτσίνι. Ενός Πουτσίνι που με  την «αμερικανική» του όπερα, «την μέχρι στιγμής καλύτερή» του, όπως ο ίδιος δήλωνε, στόχευε κατά δήλωσή του «σε μια δεύτερη Μποέμ, μόνον αυτή τη φορά ισχυρότερη, τολμηρότερη και πιο εκτεταμένη», και αποκαλυπτική της διηνεκούς πρόθεσης του να προσδώσει στους γυναικείους χαρακτήρες του την τιμητική γι’ αυτούς ενσυνείδητη, και γι’ αυτό γενναία, ανάληψη ευθύνης επώδυνων προσωπικών επιλογών. Η όπερα «Το Κορίσι της Δύσης» είναι μια από τις πιο ζωντανές, παθιασμένες, αλλά και οικείες, κομψές και τρυφερές παρτιτούρες του Πουτσίνι. Ενώ είναι αλήθεια ότι το λιμπρέτο βρίθει στερεοτύπων και κάποιοι μπορεί να το θεωρήσουν δελεαστικό να το χαρακτηρίσουν «Σπαγγέτι Γουέστερν», στο τέλος, η πλήρης και απόλυτη ειλικρίνεια «του Κοριτσιού» υπερισχύει.

Οι επιστολές του Πουτσίνι αποκαλύπτουν έναν συνεχή αγώνα για να βρει ενδιαφέρουσες ιδέες που να ανακαλούν, όπως είπε κάποτε στην Αγγλίδα έμπιστη φίλη του, Σίμπιλ Σέλιγκμαν, «το πνεύμα πίσω από τις λέξεις». Ο Πουτσίνι ήθελε να κάνει τη θεατρική εμπειρία ρεαλιστική, να μεταφέρει τις όπερές του και το κοινό του «επί τόπου» και υπέφερε βαθιά μέχρι να βρει τον κατάλληλο χρόνο και τόπο. Μετά τις επιτυχίες των οπερών «Μποέμ», «Τόσκα» και «Μαντάμα Μπατερφλάι», ο Πουτσίνι ενίσχυσε την αποφασιστικότητά του να κάνει την «Κορίτσι της Δύσης» ένα διαφορετικό είδος όπερας από την οποία όλα τα στοιχεία γλυκύτητας θα είχαν εξαλειφθεί ανελέητα. Επίσης, ασυνήθιστα για τον Πουτσίνι, οι κύριοι πρωταγωνιστές της, ο Ντικ Τζόνσον (Ραμίρεζ) και η Μίνι, θα εγκαταλείψουν τη σκηνή ζωντανοί στο τέλος. Καμία ηρωίδα ως θύμα αυτή τη φορά,  διότι η Μίνι ξέρει ακριβώς πώς να ελέγχει και να χειραγωγεί τους άντρες γύρω της. Αυτή, και καμία άλλη γυναίκα, κυριαρχεί σε αυτήν την όπερα - όλοι οι άλλοι γυναικείοι ρόλοι είναι δευτερεύοντες. «Το Κορίτσι της Δύσης» είναι μια από τις πιο σύνθετες παρτιτούρες του Πουτσίνι και παρουσιάζει την πιο τρισδιάστατη ηρωίδα σε ολόκληρο το έργο του Πουτσίνι.

Αν και οι μελωδίες στο «Κορίτσι της Δύσης» δεν είναι τόσο άμεσα ελκυστικές, παρόλα αυτά η όπερα έχει πολλές αρμονικές και οργανικές καινοτομίες και άφθονη δράση για να διατηρήσει το ενδιαφέρον. Ο Ραβέλ αναγνώρισε με διορατικότητα ότι επρόκειτο για ένα έργο στο οποίο ο Πουτσίνι είχε θέσει την ορχήστρα στον ρόλο του πρωταγωνιστή και θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει ότι σε αυτή την όπερα μερικές φορές ανακαλείται ο ιμπρεσιονιστικός ηχητικός κόσμος του Κλοντ Ντεμπισί. Ο ίδιος ο Πουτσίνι συνέστηνε δύο ή τρεις ακροάσεις για να γνωρίσει κανείς σωστά το «Κορίτσι της Δύσης».