Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Φωτογραφία καλοκαιρινού δάσους

Η μεγαλύτερη σε διάρκεια συμφωνία στην Ιστορία της κλασικής μουσικής, τουλάχιστον όσον αφορά τον μουσικό Κανόνα, ανήκει στον Γκούσταβ Μάλερ (Gustav Mahler, 1860-1911). Ο Μάλερ μεγάλωσε στη Βοημία (σήμερα Τσεχική Δημοκρατία). Ο ίδιος συνόψιζε την κατάστασή του ως εξής: «Είμαι τρεις φορές άπατρις: ως Βοημός στην Αυστρία, ως Αυστριακός ανάμεσα σε Γερμανούς και ως Εβραίος παντού στον κόσμο. Παντού ένας εισβολέας, ποτέ ευπρόσδεκτος». Παρά όλες τις δυσκολίες του, είχε εξαιρετική επιτυχία ως διευθυντής ορχήστρας και αναρριχήθηκε πολύ γρήγορα στις κυρίαρχες θέσεις των Οπερών της Βουδαπέστης, του Αμβούργου (1891–1897) και της Βιέννης (1897–1907).Η πολιτισμική ατμόσφαιρα της Βιέννης εκείνη την εποχή χαρακτηριζόταν από τη δραματική αντίθεση μεταξύ λαμπερής επιφάνειας και έντονης αίσθησης βαθμιαίας παρακμής της παραδοσιακής κοινωνίας και των αξιών της. Η προσπάθεια του Μάλερ να επιτύχει μία νέα μορφή μουσικής σύνθεσης αντιμετωπίστηκε από τους συγχρόνους του ως έλλειψη πρωτοτυπίας. Μόνο από το 1960 και μετά αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο ότι στα έργα του μπορούμε να διαπιστώσουμε την έκφραση ανησυχιών και προβληματισμών ανάλογων με τους δικούς μας.

Ένα μουσικό μνημείο αποτελεί η Τρίτη Συμφωνία του, καθώς υμνεί τη δημιουργία του κόσμου, ξεκινώντας από τα «ταπεινά» της φύσης πλάσματα, για να ανέλθει στα υψηλά, στην ανθρώπινη ύπαρξη, στην ευλογία και την αγάπη του Θεού ( βλ. προηγούμενο σχετικό υλικό του μαθήματός μας: https://tinyurl.com/2sy7fjwa και χρονικά σημεία 32’:48” – 54’:05” αρχείου βίντεο https://www.youtube.com/watch?v=id63NVpFrx0 ).

Ο αρχικός τίτλος της Συμφωνίας, δανεισμένος από το ομότιτλο βιβλίο του Φρίντριχ Νίτσε (Friedrich Nietzsche) ήταν «Η χαρούμενη επιστήμη», με υπότιτλο «Όνειρο καλοκαιριάτικου πρωινού». Ο Μάλερ σε γράμμα του προς τον Μακ Μάρσαλκ είχε μιλήσει και για «Ένα όνειρο θερινής μεσημβρίας». Μέχρι να κατασταλάξει ο συνθέτης στην οριστική μορφή της σύνθεσης, άλλαξε πολλές φορές τον γενικό, καθώς και τους προγραμματικούς τίτλους. Έξι τα μέρη της συμφωνίας του τα οποία, με τη διευκρίνιση ότι αποτελούν «μικρές υποδείξεις», ο συνθέτης τιτλοφόρησε ως εξής: 1) «Ο Θεός Παν ξυπνά. Το καλοκαίρι έρχεται», 2) «Τι μου λένε τα λουλούδια στο λιβάδι», 3) «Τι μου λένε τα ζωντανά του δάσους», 4) «Τι μου λέει η νύχτα», 5) «Τι μου λένε οι πρωινές καμπάνες», 6) «Τι μου λέει η αγάπη». Μέσα στο πανδαιμόνιο της καλοκαιρινής φύσης στο 1^ο μέρος της Συμφωνίας με ρυθμική ένδειξη "Δυνατά. Αποφασιστικά", οι φιλοσοφικές αναζητήσεις του συνθέτη μετουσιώνονται σε μουσική. Ουμανιστής ο Μάλερ, θα θέσει στο 4^ο και στο 5^ο μέρος της Συμφωνίας στο κέντρο τον άνθρωπο –«πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» τόνιζαν οι Αρχαίοι– οραματιζόμενος κι αυτός την πανανθρώπινη συνύπαρξη.

Γραμμένη τα καλοκαίρια του 1895 και του 1896, η γιγαντιαία Τρίτη Συμφωνία (τα 6 της μέρη έχουν συνολική διάρκεια πάνω από 90 λεπτά) είναι ο μέγας ύμνος του Γκούσταβ Μάλερ στη Φύση και στις στοιχειακές δυνάμεις των όντων, που αγωνίζονται να ενωθούν με τον Θεό. Η συμφωνική αίσθηση των πραγμάτων καθιστά τον Μάλερ έναν υπέροχο παντεπόπτη του κόσμου, που οδηγεί τον ακροατή μετά το οργιαστικό 1^ο μέρος που θα ακούσουμε, μέσα από γαλήνια λειβάδια ήχων στο βαθύτερο νόημα της ζωής, την αγάπη. Ο αχανής κόσμος αυτής της συμφωνίας αποτελούμενος από ήχους, παύσεις, ρυθμικές εναλλαγές και χορικά αποτελεί υπόδειγμα συνθετικής ιδιοφυίας. Ο Μάλερ καταφέρνει να ενσωματώσει αρμονικά μικρότερες συνθέσεις και τονικά κέντρα που αποδίδουν αυτονομία αλλά και μια παράξενη αίσθηση συνόλου σε αυτό το φαινομενικά ανοικονόμητο έργο, ένα πραγματικό Λεβιάθαν για την κλασική μουσική.

Όλγκα Χανς:  Θερινό όνειρο στα υψίπεδα.    

Οι Συμφωνίες υπ’ αριθμ. Δύο, Τρία και Τέσσερα του συνθέτη αποτελούν μια τριλογία και φέρουν τον χαρακτηρισμό «Οι Συμφωνίες του Μαγικού Κόρνου», καθώς είναι εμπνευσμένες από τη συλλογή λαϊκών τραγουδιών υπό τον τίτλο «Το μαγικό κόρνο του παιδιού». Η Τρίτη Συμφωνία εκδόθηκε το 1902 και η πρώτη παρουσίαση έγινε υπό τη διεύθυνση του συνθέτη στο Κρέφελντ της Γερμανίας, στις 9 Ιουνίου 1902. 

Η δεινοσαυρικών διαστάσεων «Συμφωνία αρ.3» του Μάλερ είναι ένα από τα συναρπαστικότερα αριστουργήματα του ώριμου Ρομαντισμού. Έργο με βαθιές, έντονες φιλοσοφικές διασυνδέσεις προς το σύμπαν των ιδεών του Νίτσε, αποτελεί κατάθεση της σύνολης κοσμοαντίληψης του 40χρονου συνθέτη. Διέπεται από μια πρωτόγονη «ανιμιστική - ψυχοκρατική» θεώρηση του κόσμου, στην οποία εντάσσονται αβίαστα ψυχολογικά διαμεσολαβημένες μνήμες λαϊκού πολιτισμού και σωτηριολογικές χριστιανικές αναφορές, συνδυασμένες με στοιχεία ευγενούς πνευματικής καλλιέργειας. Αυτά μεταφράζονται σε μουσική με πλήρως ανεπτυγμένες, καινοφανείς στρατηγικές θεατρικής οργάνωσης της συμφωνικής αφήγησης και εμπλουτισμού της με μια πραγματικά εκπληκτικού πλούτου ενορχήστρωση που έχει αφομοιώσει πολλά από τους Μπερλιόζ, Μέντελσον και Βάγκνερ. Η επίτευξη ομοιογένειας στην οργάνωση μιας μορφής τέτοιων διαστάσεων αποτελεί αφ’ εαυτής δείγμα μεγαλοσύνης. Από την άλλη, ο ελεγχόμενος πλούτος φανταστικών και επιφανειακά παράταιρων στοιχείων, δρομολογεί στη σκέψη του ακροατή μια πορεία που καθιστά δυνατό τον παραλληλισμό μεταξύ της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της γένεσης του κόσμου.

Εμίλ Μπιν: Ο ελαφρύς ύπνος του Πανός (1870).

Ο Κωνσταντίνος Φλώρος έδειξε με πειστικό τρόπο ότι το «πρόγραμμα» αυτής της συμφωνίας είναι μία αφήγηση της δημιουργίας του κόσμου. Έτσι, το πρώτο μέρος της, που θα μας απασχολήσει εδώ, αναπαριστά τη φύση στην αρχέγονη μορφή της. Αυτό συμβολίζεται από τις ενδείξεις του Μάλερ στη χειρόγραφη παρτιτούρα: «Ο Παν ξυπνά» και «Βακχική Πομπή». Υπό την επίδραση του Βάγκνερ και του Νίτσε, αυτή η πρώτη μορφή ζωής παρουσιάζεται με έναν σκόπιμα απλό σκοπό εμβατηρίου.

Μπρους Πάσακ: O Παν ξυπνά. Το καλοκαίρι προελαύνει (2022). Πρώτο μέρος της 3^ης Συμφωνίας του Μάλερ.

Ο Παν (Παίν) ήταν αρχαία ελληνική, ιδεατή, ανθρωπόμορφη δευτερεύουσα θεότητα, που ήταν συνυφασμένη κυρίως με την πανίδα της Φύσης (άνθρωποι και κοπάδια ζώων), τα βουνά και τους αγρούς, σε μια αμφίδρομη σχέση προστασίας, αλλά και προσωποποίηση της γενετήσιας δύναμης της ζωής. Περισσότερο από όλους τους θεούς, τον Πάνα συμπάθησε ο Διόνυσος, ο ενθουσιώδης θεός του κρασιού και του γλεντιού αλλά και της έμπνευσης. Η λέξη "πανικός" προέρχεται από το όνομα του θεού Πανός. Ο ξαφνικός, συχνά ανεξήγητος φόβος που ωθεί τα κοπάδια σε φυγή αποδιδόταν στον Πάνα, που θεωρούνταν πως περιπλανιόταν ανάμεσά τους, και έμεινε γνωστός ως «πανικός».

Η αίσθηση της διονυσιακής μουσικής είναι διάχυτη στην Τρίτη Συμφωνία. Εντυπωσιακή η έναρξή της με τα οκτώ κόρνα, που έρχονται να αφυπνίσουν από τη νάρκη ολόκληρη τη φύση και να διεγείρουν, παράλληλα, τον σε αταραξία ευρισκόμενο άνθρωπο, να τον προετοιμάσουν, προκειμένου να οδηγηθεί συνειρμικά στην ενόραση του πλήθους των ιδεών που αναπτύσσονται στη σύνθεση του όλου έργου. Οι πλούσιες ηχητικές εικόνες, καθώς διαδέχονται η μία την άλλη, αποδίδουν τη μυστικιστική και πνευματική ενότητα του δημιουργού-συνθέτη με τις υπερδυνάμεις και τα στοιχεία του Σύμπαντος.

Ακούμε αποσπάσματα του 1^ου μέρους της Συμφωνίας στην εκτέλεση του μαέστρου Σέιτζι Οζάουα με τη Συμφωνική Ορχήστρα της Βοστώνης τον Απρίλη του 1993.

Έναρξη (1ου μέρους) της Συμφωνίας.mp3

Απόσπασμα από την ανάπτυξη του 1ου μέρους.mp3

Κατάληξη 1ου μέρους.mp3

Να και ολόκληρο το πρώτο μέρος σε μια πιο πρόσφατη, εξίσου άρτια εκτέλεση και ηχογράφηση.

ΜΑΛΕΡ 3η ΣΥΜΦΩΝΙΑ 1ο μέρος. Δυνατά, αποφασιστικά. Η Ορχήστρα του Φεστιβάλ της Βουδαπέστης με μαέστρο τον Ιβάν Φίσερ, 9. 2016.mp3