Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι μια τραγωδία με τεράστιες ανθρώπινες απώλειες και στις δύο πλευρές. Ορισμένες εκτιμήσεις αναφέρουν ότι ο συνολικός αριθμός νεκρών, συμπεριλαμβανομένων στρατιωτικών και αμάχων, μπορεί να φτάνει το ένα εκατομμύριο. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, αποκαλούμενη από την πλευρά της Ρωσίας και ως «ειδική στρατιωτική επιχείρηση», ξεκίνησε στις 24.2.2022 και αποτέλεσε ουσιαστικά την κορύφωση της συνεχιζόμενης ρωσοουκρανικής διαμάχης από το 2014. Οι χώρες του ΝΑΤΟ, κατά παράβαση των συμφωνηθέντων, έπαιζαν το «γύρω-γύρω όλοι» με τη Ρωσία και έτσι ώθησαν το ολοκληρωτικό καθεστώς της στην εισβολή. Η επιθυμία για εδαφική επέκταση και  πλούτο μέσω ελέγχου φυσικών και στρατηγικών σημείων μαζί με τον φόβο της μιας δύναμης έναντι της άλλης ενεπλάκησαν για μια ακόμη φορά κομβικά στην έκρηξη πολέμου (βλ. και πρόσφατη άσκηση  https://tinyurl.com/56vtn2dy ). Τώρα λοιπόν μετά τις «γερές μπάζες» από τα όπλα του πολέμου, ήρθε η ώρα για νέες «γερές μπάζες» με τα όπλα διασφάλισης της ειρήνης, οπότε ξεπροβάλλουν επίδοξοι «ειρηνοποιοί – επιχειρηματίες (μπίζνεσμεν)» που, παρεμπιπτόντως,  δεν θα ξεχάσουν να τιμήσουν τους πεσόντες «ήρωες» ως ευγενικοί χορηγοί και οργανωτές «συγκινητικών» τελετών μνήμης.

Στον φιλοτομαρισμό, στην ασπλαχνία, στην υποκρισία και, με μια κουβέντα, στη μικρότητα των ανθρώπων σκέφτηκα να αντιπαραβάλω το μεγαλείο της μουσικής.

Ο Μοντέστ Μουσόργκσκι  (1839 – 1881) ήταν Ρώσος συνθέτης, μέλος της περίφημης «Ομάδας των Πέντε» εκπροσώπων της εθνικής μουσικής σχολής της Ρωσίας κατά τη Ρομαντική περίοδο ( βλ. και εισαγωγική παράγραφο ανάρτησης https://tinyurl.com/yfeheprh ). Aγωνίστηκε σκληρά και καινοτόμησε, αψηφώντας -αρκετές φορές με εμφατικό τρόπο- τους καθιερωμένους κομφορμισμούς της εποχής του σχετικά με την έντεχνη Δυτική μουσική.

Ιλιά Ρέπιν: Το περίφημο πορτρέτο του Μουσόργκσκι,  με εμφανή τα αλλοιωμένα του χαρακτηριστικά από τον αλκοολισμό,  ζωγραφισμένο από τις  2 – 5 Μαρτίου του 1881, λίγες μόνο μέρες πριν τον θάνατο του συνθέτη.

Το 1873, ο θάνατος ενός φίλου του Μουσόργκσκι, του ζωγράφου και αρχιτέκτονα Βίκτορ Χάρτμαν έδωσε αφορμή στον Μουσόργκσκι για τη σύνθεση του πιο δημοφιλούς έργου του, της σουίτας για πιάνο « Πίνακες (Εικόνες) από Μία Έκθεση (Kartinki s vystavki) », η οποία  έγινε παγκοσμίως γνωστή από την έξοχη μεταγραφή της για ορχήστρα από τον Γάλλο συνθέτη Μορίς Ραβέλ (1875-1937).

Ο Χάρτμαν ήταν ένας από τους πρώτους ζωγράφους που αποτύπωσαν παραδοσιακά ρωσικά μοτίβα στο έργο τους, το οποίο —ως εκ τούτου— θεωρείται εθνικό ή, τουλάχιστον, πατριωτικό.

Το εμβληματικό αντίστοιχο έργο του Μουσόργκσκι αποτυπώνει στη μουσική τις ακουαρέλλες και τα σκίτσα του Χάρτμαν που εκτέθηκαν στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Αγίας Πετρούπολης τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 1874, σε ένδειξη τιμής προς τον χαμένο καλλιτέχνη. Όταν ο συνθέτης επισκέφθηκε την έκθεση τέχνης προς τιμήν του φίλου του, ο οποίος είχε πεθάνει απροσδόκητα λίγους μήνες νωρίτερα, είχε την ευκαιρία να αναλογιστεί τη ζωή και το έργο του Χάρτμαν. Καθώς ο συνθέτης περπατούσε από πίνακα σε πίνακα, εμπνεύστηκε μια μουσική σύνθεση  που θα περιέγραφε σχετικές με τους πίνακες ιστορίες καθώς και την εμπειρία του από την παρακολούθηση της έκθεσης. Έτσι η αντίδρασή του σε αυτή την επίσκεψη ήταν μια σουίτα για σόλο πιάνο που δεν παρείχε μόνο μια διαρκή μαρτυρία για τη θλίψη του και τελικά την αποδοχή της απώλειας του φίλου του αλλά και μια δυνατότητα διαρκούς αναπαράσταση της περιορισμένης σε ποσότητα τέχνης του Χάρτμαν. Η εν λόγω σουίτα δεν εκδόθηκε παρά μόνο μετά τον θάνατο του Μουσόργκσκι και έκτοτε έχει αναδιαμορφωθεί για ορχήστρα από πολλούς διαφορετικούς συνθέτες. Η ενορχήστρωση του Μορίς Ραβέλ είναι πάντως η πιο γνωστή.

Όπως τόσοι πολλοί από τους συμπατριώτες του μουσικοσυνθέτες κατά τον δέκατο ένατο αιώνα, ο Μουσόργκσκι ήταν βουτηγμένος στον ρωσικό εθνισμό και λάτρευε υπερβολικά τη βότκα. Μεγαλωμένος με σλαβικά λαϊκά τραγούδια ως παιδί, ήταν παχύσαρκος ως ενήλικας και απολάμβανε μια παθιασμένη φιλία με τον Χάρτμαν. Ο Χάρτμαν δεν ήταν και πολύ ταλαντούχος ως καλλιτέχνης, αλλά, είτε επηρεασμένος από τη φιλία του είτε με μια αμφιλεγόμενη εκτίμηση για το τι συνιστούσε σπουδαία τέχνη, ο Μουσόργκσκι πίστευε ότι οι πίνακές του Χάρτμαν ήταν κατάλληλοι για να αποτυπωθεί η ουσία τους σε μουσική μορφή. Ο Γάλλος συνθέτης Μωρίς Ραβέλ, με τη σειρά του, πίστευε ότι η σουίτα για πιάνο του Μουσόργκσκι θα ακουγόταν εντυπωσιακή, όταν μεταγραφόταν για ορχήστρα. Ο Ραβέλ ολοκλήρωσε αυτή την ορχηστρική παρτιτούρα το 1922 και έκτοτε αυτή έχει χρησιμοποιηθεί για τηλεοπτικές εκπομπές και διαφημίσεις, αναδιαμορφώσεις από συγκροτήματα prog-rock, ακόμη κι από τον Μάικλ Τζάκσον.

Βίκτορ Χάρτμαν: « Η Μεγάλη Πύλη του Κιέβου». Το παραπάνω διασωζόμενο σχέδιο του Χάρτμαν για αυτή τη μνημειώδη πύλη δείχνει μια μεγαλοπρεπή, αψιδωτή είσοδο που συνδέεται με ένα παρεκκλήσι και ένα καμπαναριό με τρούλο σε σχήμα σλαβικού κράνους.

Το τελευταίο τμήμα της σουίτας, « Η Μεγάλη Πύλη του Κιέβου - Οι Πύλες του Μπογκάτυρ (στην Πρωτεύουσα του Κιέβου) », είναι σίγουρα το πιο διάσημο από τα δέκα που αποτελούν τη μουσική σύνθεση του Μουσόργκσκι και είναι, όπως το αντίστοιχο σχέδιο του Χάρτμαν, εμποτισμένο με ρωσικό εθνισμό∙ τόσο μεγαλοπρεπές ώστε να ζητάει ένα ή δύο επιπλέον σημεία στην ένταση του ήχου και να συνδυάζει μελωδία με ρυθμούς που υπαγορεύονται από χτυπήματα τύπου σφυριού, με απόλυτα εξυψωτικό, μεγαλειώδες αποτέλεσμα.  Η κύρια λαμπρή μελωδία της «πύλης» εναλλάσσεται με τον ρωσικό ορθόδοξο ύμνο «Όσοι εν Χριστώ εβαπτίσθητε» που έχει μεταγραφεί απαλά από τον Ραβέλ για ξύλινα πνευστά. Ο χαρακτηριστικός ήχος των ρωσικών καμπανών της εκκλησίας θα μπορούσε να προέρχεται από τον πύργο της σχεδιασμένης από τον Χάρτμαν πύλης∙ πάνω  στον ήχο των καμπανών επιστρέφει, για μια τελευταία φορά, το μουσικό θέμα «του περιπάτου» που διατρέχει όλο το έργο, τώρα όμως με ένα αίσθημα ευλάβειας και εορτασμού μιας φιλία δύο καλλιτεχνών που συνεχίζει ακόμη και σήμερα να εμπνέει και εμάς. Ο μέγας ενορχηστρωτής Ραβέλ απελευθερώνει όλη τη δύναμη της ορχήστρας για την κορύφωση του θέματος της μεγάλης πύλης. Είναι μια εικόνα μεγαλοπρέπειας για πιανίστες και μια θεατρικής υφής παράσταση για μαέστρους, ίσως επιρρεπείς στο μελόδραμα.

Τον εικονιζόμενο πίνακα με την πύλη που ενέπνευσε το έργο του Μουσόργκσκι, ο Χάρτμαν τον θεωρούσε ως το καλύτερό του έργο και το είχε υποβάλει σε έναν αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την πύλη που προοριζόταν να κατασκευαστεί σε ανάμνηση μιας αποτυχημένης απόπειρας δολοφονίας εναντίον του τσάρου Αλέξανδρου Β'. Αυτή η απόπειρα του 1866 ήταν η πρώτη από μια σειρά έξι ξεχωριστών προσπαθειών, μέχρι που ο Αλέξανδρος Β' δολοφονήθηκε τελικά το 1881 στην Αγία Πετρούπολη από τη βόμβα ενός Ρώσου επαναστάτη. Όπως πολλοί τσάροι πριν από αυτόν, ο Αλέξανδρος Β' αφιέρωσε πολύ χρόνο ασχολούμενος με την καταστολή αυτονομιστικών κινημάτων, ενώ παράλληλα έπληξε την Πολωνία, τη Λιθουανία και μεγάλο μέρος της Ουκρανίας. Καμία από τις απόπειρες δολοφονίας του δεν έγινε στην Ουκρανία, αλλά, λίγο μετά την επιβίωσή του από την πρώτη απόπειρα δολοφονίας του, οι Ρώσοι άρχισαν να τιμούν την επιβίωσή του με νεόδμητες εκκλησίες και άλλα δημόσια έργα σε διάφορες τοποθεσίες. Ο Χάρτμαν ήλπιζε ότι το ζωγραφισμένο σχέδιό του θα κατασκευζόταν κι αυτό προς τιμήν του τσάρου. Το σχέδιο του Χάρτμαν είναι φορτισμένο με εθνικά σύμβολα, συμπεριλαμβανομένου του σχεδόν στερεοτυπικά ρωσικού καμπαναριού με τρούλο και του χρυσού δικέφαλου αετού που στεφανώνει την κορυφή της πύλης. Όμως η πύλη τουλάχιστον στη μορφή αυτή μνημείου για τον Τσάρο δεν χτίστηκε ποτέ.

Η μουσική όμως του Μουσόργκσκι είναι ένα υπαρκτό μνημείο για τον χαμένο φίλο του, Χάρτμαν και μπορεί να επηρεάσει συναισθήματα που με κάποιο τρόπο αλληλοσυνδέονται με τα προσωπικά αισθητικά γούστα του κάθε ακροατή∙ όμως δεν μπορεί να διαμορφώσει σκέψεις ή πεποιθήσεις με κανέναν υπολογισμένο τρόπο. Και δεν μπορεί να αλλάξει τη φυσική πραγματικότητα με όλους τους φρικτούς τρόπους που μπορεί να την αλλάξει ο πόλεμος.  Η εν λόγω μουσική του Μουσόργκσκι έχει θεωρηθεί πως αντιπροσωπεύει ένα τσαρικό, αυτοκρατορικό όραμα σχετικό με το οποίο ο Χάρτμαν, και αναμφίβολα κι άλλοι Ρώσοι, ήθελαν να δουν ένα αρχιτεκτόνημα να κοσμεί την πρωτεύουσα της Ουκρανίας για γενιές. Η πύλη του Χάρτμαν μπορεί να μην ήταν γραφτό να χτιστεί, αλλά, μέσω της μουσικής, το όραμα του Χάρτμαν μαζί με εκείνο του Μουσόργκσκι έγιναν πραγματικότητα. Η μουσική του Μουσόργκσκι μπορεί να μην μπόρεσε να διασώσει όλους τους πίνακες του Χάρτμαν από τη λησμονιά, αλλά κάθε φορά που παρουσιάζεται το έργο «Πίνακες από μια Έκθεση», οι εικόνες τους ζωντανεύουν ξανά μαζί με τη φιλία των δύο καλλιτεχνών.

Θα εκτιμήσουμε τώρα την πιανιστική δεξιοτεχνία του Γιεβγκένι Κίσιν στην πρωτότυπη γραφή της «Μεγάλης Πύλης του Κιέβου» και κατόπιν θα συμμεριστούμε το αίσθημα του ενθουσιασμού από τα ορχηστρικά χρώματα της Φιλαρμονικής του Βερολίνου υπό τον Χέρμπερτ φον Κάραγιαν -για μένα σαν να ήταν χτες όταν τα πρωτοένιωσα πριν πάνω από 40 χρόνια και με εισήγαγαν θαυμάσια στον κόσμο της κλασικής που έκτοτε ταυτίστηκε με την καθημερινότητά μου- και της Ορχήστρας της Φιλαδέλφειας υπό τον Γιουτζίν Όρμαντι.

ΜΟΥΣΟΡΓΚΣΚΙ Η Μεγάλη Πύλη του Κιέβου, Γ. Κίσιν, 2002.mp4

ΜΟΥΣΟΡΓΚΣΚΙ - ΡΑΒΕΛ Η Μεγάλη Πύλη του Κιέβου. Χ. φον Κάραγιαν, Φιλαρμονική του Βερολίνου, 1986.mp4

ΜΟΥΣΟΡΓΚΣΚΙ - ΡΑΒΕΛ Η Μεγάλη Πύλη του Κιέβου. Ε. Όρμαντι, Ορχήστρα της Φιλαδέλφειας, 1966.mp3

 H Μεγάλη Πύλη του Κιέβου. Ξυλογραφία από τον Ράφι Τζακομπιάν.