Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

NAΠΟΛΕΩΝ ΛΑΠΑΘΙΩΤΗΣ (1888-1944)

ΦΘΙΝΟΠΩΡΙΝΟ

Η θλίψη του καλοκαιριού με πήρε χτες, βαριά,

καθώς περνούσ’ απ’ την αλέα, που πέθαιναν τα ρόδα,

και σταματώντας τη ματιά κατά το δείλι, το ’δα

να πέφτει τόσο μοναχό, μες στα γυμνά κλαριά…

Κι ο νους μου πήγε στις καλές, τις ήμερες βραδιές,

όταν ανθούσαν οι βραγιές, κι ανάσταιναν οι κλώνοι,

-τότε που σμίγουν οι ψυχές, κι ανοίγουν οι καρδιές,

και μες στη νύχτα, μαγικά, τρεμολαλεί τ’ αηδόνι…

Και σαν εχύθη του βαθιού μεσονυχτιού ο θυμός,

και χύμηξε απ’ τα πέλαγα, γοερή και ποντοπόρα,

ξεσπώντας πάλι, ξαφνικά, μες στις βραγιές, η μπόρα,

μ’ άγγιξε τόσο αδερφικά του κήπου ο πεθαμός,

των ρόδων το ξεφύλλισμα, και της  βροχής ο σάλος,

-που είπα ξανά δε θα χαρώ, μήτε κανένας άλλος…

Το μελαγχολικό αυτό σονέτο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Κριτική και Τέχνη» πριν έναν αιώνα, το 1925.

Η "Γιαπωνέζικη  Γέφυρα" είναι το διάσημο θέμα μιας σειράς πινάκων του Γάλλου ιμπρεσιονιστή ζωγράφου Κλοντ Μονέ (1840-1926 , βλ. άσκηση https://tinyurl.com/4n4uzupn ), η οποία αναπαριστά μια ξύλινη γέφυρα που ο ζωγράφος έφτιαξε στον κήπο του στο Ζιβερνί, στη Νορμανδία της Γαλλίας. Ο Μονέ, όντας παθιασμένος κηπουρός, δημιούργησε τον κήπο του για να έχει "θέματα για ζωγραφική" και η ιαπωνική γέφυρα ήταν ένα από τα κεντρικά σημεία του. Αυτός ο κήπος με τα νούφαρα και τη χαρακτηριστική γέφυρα έγινε πηγή έμπνευσης για πολλές ελαιογραφίες και είναι ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα σύνολα έργων του. Ο καλλιτέχνης ζωγράφισε αυτή τη γέφυρα και τα νούφαρα, ένα θέμα που τον γοήτευε ιδιαίτερα, πολλάκις κατά την περίοδο 1899-1926, εστιάζοντας στο φως, τα χρώματα και τις λεπτές αντανακλάσεις στο νερό. Η γέφυρα έχει γίνει συνώνυμο του Μονέ και του Ζιβερνί, συμβολίζοντας τον κήπο και το πνεύμα του ιμπρεσιονισμού.

Ο πίνακας απεικονίζει τη μικρή ξύλινη γέφυρα που εκτείνεται πάνω από τη λιμνούλα με τα νούφαρα, εν μέρει καλυμμένη με ένα αναρριχώμενο φυτό. Ο πλούτος των χρωμάτων και οι αντανακλάσεις στο νερό καταδεικνύουν την μαεστρία του Μονέ στην αναπαραγωγή των επιδράσεων του φωτός στη φύση. Οι φωτεινές, ποικίλες πινελιές δίνουν την εντύπωση αυθορμητισμού, αλλά κάθε πινελιά είναι σχολαστικά μελετημένη. Η χρήση ζεστών χρωμάτων, σε συνδυασμό με την αναπαράσταση αντανακλάσεων και σκιών, δημιουργεί μια ατμόσφαιρα που είναι ταυτόχρονα γαλήνια και ζωντανή. Αυτός ο πίνακας είναι ένα τέλειο παράδειγμα της ιμπρεσιονιστικής προσέγγισης του Μονέ, υπογραμμίζοντας τη γοητεία του με την αλληλεπίδραση μεταξύ φωτός, νερού και φύσης.

Φθινοπωρινό χρώμα στον κήπο

Αυτή την εποχή του χρόνου δεν βλέπουμε πλέον τα πλήρη άνθη του καλοκαιρινού κήπου. Ωστόσο, το φθινόπωρο έχει τις αντισταθμίσεις του. Τα όμορφα φθινοπωρινά χρώματα στους κήπους και το τοπίο μάς είναι συχνά πολύ εντυπωσιακά, δίνοντας ενδιαφέρον για το τι συμβαίνει στον κήπο από τον Σεπτέμβριο και μετά. Τα χρώματα των φύλλων μαλακώνουν σε πλούσιες αποχρώσεις κίτρινου, πορτοκαλί, κόκκινου, μοβ και καφέ, πριν τελικά πέσουν. Υπάρχουν επίσης πολλά μούρα, φρούτα και κεφαλές σπόρων σε δέντρα, θάμνους και μικρότερα φυτά. Αυτά τα όμορφα χρώματα αντικατοπτρίζονται στην τέχνη του κήπου τον Σεπτέμβριο.

Ο Μονέ ζωγράφιζε στον κήπο του όλον το χρόνο, αλλά αυτός ο πίνακας του 1900 της διάσημης λίμνης με τα νούφαρα και με την ιαπωνική γέφυρα είναι γεμάτος ιδιαίτερα πλούσια χρώματα. Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε τη γέφυρα και τη λίμνη στο Ζιβερνί σε καλοκαιρινές αποχρώσεις του πράσινου. Ωστόσο, αυτή η συγκεκριμένη εικόνα αποτυπώνει μια υπέροχη ποικιλία από κόκκινα και μοβ.

Τα «Τέσσερα Τελευταία Τραγούδια» του Ρίχαρντ Στράους (1864-1949, βλ. και ανάρτηση https://tinyurl.com/3hce4rre ) περιλαμβάνουν ένα κομμάτι με τίτλο «Σεπτέμβρης», το οποίο βασίζεται σε ένα ποίημα του Έρμαν Έσε. Απεικονίζει το τέλος του καλοκαιριού και τη μετάβαση του κήπου στο φθινόπωρο, με τον κήπο να προσωποποιείται ως λαχτάρα για ξεκούραση και να κλείνει αργά τα κουρασμένα μάτια του.

Αυτό το τραγούδι είναι μέρος του μεγαλύτερου έργου («Τέσσερα Τελευταία Τραγούδια»). Ο «Σεπτέμβρης» γράφτηκε τον Σεπτέμβριο του 1948, έναν χρόνο πριν από τον θάνατο του Στράους, τον ίδιο μήνα. Τα «Τέσσερα Τελευταία Τραγούδια» δημοσιεύθηκαν μετά θάνατον, αποτελούν τη μουσική διαθήκη του συνθέτη και συχνά εκτελούνται με συγκεκριμένη σειρά, αν και ο Στράους δεν τα συνέλαβε αρχικά ως κύκλο. Ο τίτλος «Τέσσερα τελευταία τραγούδια» προέκυψε από τον φίλο του, Ερνστ Ροθ, αρχισυντάκτη του οίκου Boosey & Hawkes, ο οποίος τα δημοσίευσε όλα μαζί, έναν χρόνο μετά τον θάνατο του συνθέτη.

Η μουσική των τεσσάρων τραγουδιών είναι λυρική και χαρακτηριστική της ώριμης περιόδου του Στράους, χωρίς πολλά στολίδια και με απλότητα στη μελωδική της γραμμή. Η ενορχήστρωση ποικίλει ελαφρά μεταξύ των τεσσάρων τραγουδιών ζωγραφίζοντας έτσι τις εναλλαγές της διάθεσης, που ξεκινά από το ζεστό μέλισμα της «Άνοιξης» για να καταλήξει στις σκιές του θανάτου στο «Φως του Δειλινού». Όλα τα τραγούδια αποπνέουν τρυφερότητα και πραγματεύονται το θέμα του θανάτου, χωρίς φόβο ή μεμψιμοιρία, αλλά με την παρηγοριά και τη συναισθηματική πληρότητα που προσφέρει ένας πλούσιος σε εμπειρίες βίος, ενώ θα βρούμε και νύξεις λαχτάρας για κάτι ανώτερο. Η ανθρώπινη φωνή ενισχύει το συναίσθημα των τραγουδιών∙ ο Στράους τη χρησιμοποιεί τιμώντας την αγαπημένη του σύζυγο Pauline de Ahna που υπήρξε μία διάσημη υψίφωνη.

Τα «Τέσσερα Τελευταία Τραγούδια» στο σύνολό τους θεωρούνται μια συγκινητική και γαλήνια περίσκεψη για τον θάνατο και τον αποχωρισμό, με τον «Σεπτέμβρη» να συμβάλλει σε αυτό το συνολικό θέμα.  Το ποίημα «Σεπτέμβρης» προκαλεί μια αίσθηση μελαγχολίας με την ήσυχη ομορφιά των μεταβαλλόμενων εποχών. Ο κήπος φτάνοντας στο ετήσιο τέλος του, βρίσκεται  σε πένθος,  καθώς η δροσερή βροχή πέφτει στα λουλούδια. Το καλοκαίρι απεικονίζεται να τρέμει, περιμένοντας το τέλος του, με χρυσά φύλλα να πέφτουν από την ακακία. Το καλοκαίρι χαμογελάει αδύναμα, παραμονεύοντας δίπλα στα τριαντάφυλλα, λαχταρώντας για ξεκούραση, πριν κλείσει αργά τα κουρασμένα μάτια του. Σε αυτό το σημείο ακούμε ένα από τα πιο σύντομα, αλλά και πιο όμορφα σόλο του Στράους για το γαλλικό κόρνο, το όργανο του πατέρα του, Φραντς∙ ωστόσο, σε αυτό το πλαίσιο, θα μπορούσε κάλλιστα να αντιπροσωπεύει τον ίδιο τον Ρ. Στράους. Αυτά τα μεγάλα κουρασμένα μάτια είναι αυτά του ίδιου του συνθέτη.

Έρμαν Έσε:  Σεπτέμβρης

Der Garten trauert,

Kühl sinkt in die Blumen der Regen.

Der Sommer schauert

Still seinem Ende entgegen.

Golden tropft Blatt um Blatt

Nieder vom hohen Akazienbaum.

Sommer lächelt erstaunt und matt

In den sterbenden Gartentraum.

Lange noch bei den Rosen

Bleibt er stehen, sehnt sich nach Ruh.

Langsam tut er die großen

Müdgewordnen Augen zu.

Ο κήπος θρηνεί,

στα άνθη μπαίνει η δροσερή βροχή,

το καλοκαίρι τρέμει

ήσυχα μέχρι το τέλος του.

Χρυσά φύλλα, ένα-ένα

πέφτουν από την ψηλή ακακία.

Το καλοκαίρι χαμογελάει, σαστισμένο και ξερό,

στου κήπου του το όνειρο που αργοπεθαίνει.

Για ώρα στέκεται

στα τριαντάφυλλα δίπλα, ξεκούραση λαχταρώντας.

Σιγά σιγά κλείνει

τα κουρασμένα πλέον μάτια του.

Ας ακούσουμε τον «Σεπτέμβρη» σε δύο έξοχες ερμηνείες.

Ε. Σβάρτσκοπφ,1953.MP3

Μ. Αρόγιο,1969.MP3